जुने भारतीय चलन

मुगल काळापासून ते भारताला स्वातंत्र्य मिळेपर्यंत, खालील प्रकारचे चलन अस्तित्वात होते. सगळ्यात छोटे चलन हे फुटकी कवडी होते. त्यानंतर कवडी, दमडी, पै ,ढेला, पैसा, आणा व रुपया असे चलनाची किंमत वाढत जात होती. खाली त्याबाबतचा तक्ता दिला आहे-

क्र.	चलनाचे नाव	दुसऱ्या चलनाशी बरोबरी
१	फुटलेली कवडी	सर्वात छोटे चलन
२	कवडी	३ फुटक्या कवड्या
३	दमडी	१० कवड्या
४	पै	४ दमड्या
५	ढेला	२ दमड्या
६	पैसा	२ ढेले = ३ पै
७	४ पैसे	१ आणा
८	१ रुपया	६४ पैसे / १६ आणे / १२८ ढेले / १९२ पया / २५६ दमड्या

शिवाजी महाराजांच्या आधी, शिवाजी महाराजांच्या काळी आणि शिवाजी महाराजांच्या कालोत्तर व्यवहारात असलेल्या चलनांचा शब्दकोष -

अटका, अडका- सुपारी
अटीचा रुपया- आटविण्यास योग्य, खराब झालेला रुपया
अदवानी- होनाचा प्रकार
अधेला- अर्धा पैसा
अधेली- अर्धा रुपया
अर्दी- एक पै
अलिबागी- आंग्रे यांचा रुपया
अशरफी- अश्रफी, एक सोन्याचे नाणे, मोहर, झेराफिन या पोर्तुगीज शब्दाचा अपभ्रंश
अहमदी- टिपू सोन्याचा होन
आगुदान- देवगिरिच्या यादवांचे सुवर्णाचे नाणे
आसू- देवगिरीच्या यादवांचे एक चांदीचे नाणे
इटावप्रत- इटावा येथील रुपया
इभ्रामी- इब्राहीम आदिलशहाचा होन
उदानका- पैसा
एकेरी- दक्षिणेकडील होन
कची ठेली- तडे गेलेला, तुटका , पुसट रुपया
कंठी रुपया- नीळकंठी रुपया
कपर्दक, कपर्दिका-कवडी
कलदार- इंग्रजी शिक्क्याचा सूरत येथील रुपया
कलेकरी- कलदार रुपया
कामील- होनाचा एक प्रकार
कावेरीपाक- एक होन प्रकार
कार्षापण- जुन्या काळातिल नाणे
खुर्दा- मोड
खुळा पैसा- दक्षिणेतील तांब्याचे नाणे, ७०० खुळे पैसे= १ रुपया
गंजीकोट- गंजीकोट येथील चलन
गबर, गंभर, गंभार, - एक सोन्याचे नाणे
गिनी- इंग्लंडमधील एक सोन्याचे नाणे
गिन्नी- हिन्दुस्थानातील एक आणा किमतीचे नाणे
घुला- पिवळसर रंगाची मोठी कवडी
चकार, चकारा, चकारी- चवला, दोन आण्याचे नाणे
चक्रम- दक्षिणेतील एक सुवर्ण नाणे
चतरसिंगी रुपया- पुणे येथील चतुशृंगी रुपया
चवल, चवली- दोन आण्याचे नाणे
चाम- सुवर्ण नाणे
चाल- एक नाणे
चौली- चवली
दुणेली- एक आणे किमतीचे नाणे
छदाम- एका पैशाचा एक चतुर्थांश, दोन दमड्या, सहा दाम
जडमोल- होन प्रकार
जमखंडी, जमसिरी, जमसेरी - होनाचा एक प्रकार
जहाजानी पंचमेळ रुपया- रुपयाचा एक प्रकार
जुनथर- जुने चलनातील नाणे
जुल्फकारी, झुल्पकारी- हैद्राबादचा रुपया. यावर तरवार चिन्ह असते
जैफ- पुसट, गुळगुळीत झालेली किंवा कातरलेली नाणी. ही पोत्यास किंवा सरकारी तिजोरित
टाक- चांदीचा रुपया
टाली- आठ आणे, अधेली
टोली- पैश्याचा आठवा हिस्सा
तांग- सोळा पयांचे एक चलन, आणेली
ताट- पुतळी, अजमासे पांच रुपये किमतीचे सोन्याचे नाणे
तांबली-तांब्याचे एक क्षुद्र नाणे
तिवल- दीड आणा
दुवल- एक आणा
दुवली- आणेली
तिरकी- एक पै, रुका
तुरू- एक प्रकारचे नाणे
दमडी- पैशाच्या चौथ्या हिश्श्याचे किंवा दहा बारा कवड्यांच्या किमतीचे नाणे
दाभोळीलारी- दाभोळ बंदर टांकसाळीत पडलेले आदिलशाही चांदीचे नाणे. याचा आकार स्त्रियांच्या हेअर पिनसारखा होता
दाम- एक तांब्याचे नाणे=१/६ छदाम
दिडकी- एक पैसा, दीड दुगाणी नाणे
दिरम, दिरिम- दोन आणे किमतीचे चांदीचे नाणे
दुकंडा- दोन कवड्यांचे चलन
दुगनी- तांब्याचे जुने नाणे
दुगाणी- अर्धा पैसा
दुदांडी- दोन समांतर रेषा असलेली पेशवाई शिवराई
दुकार- एक आणा
दुडु- पैशाच्या एक चतुर्थांश किमतीचे नाणे
दुवल- रुपयाचा सोळावा भाग
दुवली- आणेली
दोकडा- गुजराथमधील नाणे परिमाण
धरण- सम्मुचयाने नऊ आणे, पाव होन
नासरी- अर्धी दमडी
निमती- अधेली, आठ आणे
निष्क- एक सोन्याचे नाणे, चार रुपये किंमतीचे एक परिमाण
पचकी- दमडीच्या किंमतीचे एक तांब्याचे नाणे
पताक- एक रुप्याचे नाणे
पाई- पै
पागोडा- मद्रासमधील सोन्याचे नाणे
पाची- पांच रुपये किमतीचे सोन्याचे नाणे
पार्दाव- पोर्तुगीज नाणे
पावणा- पाव आणा
पावला, पावली- रुपयाचा एक चतुर्थांश, चार आणे किंमतीचे नाणे
पै- आण्याचा बारावा भाग
पैसा- आण्याचा चौथा भाग, एक तांब्याचे नाणे
पोवन- साॅच्हरीन नावाचे सोन्याचे नाणे
पुतळी- हिन्दुस्तानात चलनात असलेले प्राचीन ग्रीक रोमन नाणे
फनम- दक्षिणेतील चांदीचे किंवा सोन्याचे एक लहान नाणे
फसकी- फांसा असलेली पुतळी
फाटा, फांटा- रुपयाचा सोळावा भाग, आणा
बेल- अर्धा आणा
बोडी- वीस कवड्यांचे एक नाणे
ब्याळ- अर्धा आणा
मुयेद- अट्ठावीस रुपये किमतीचे एक नाणे
मोहर- सोन्याचे एक तोळा वजनाचे नाणे
म्वार- मोहर
रयाल- एक चांदीचे नाणे
रुका, रुक्का- आण्याचा बारावा भाग
रुपया- सोळा आणे किंमतीचे चांदीचे नाणे
रुब- चार पै
रुबल- रूस देशातील दीड रुपया किंमतीचे एक नाणे
रेवती- अधेली, अर्धा रुपया
रेस- आण्याचा २५वा व रुपयाचा ४००वा भाग, एक पोर्तुगीज नाणे
लहारी, लारी, लाहरी, लाहारी- तीन आणे किंमतीचे एक चांदीचे स्त्रियांच्या हेअर अहमदी पिन सदृश्य आदिलशाही नाणे
लोही- मोहर, सोन्याचे नाणे
शाईपैसा- शाही पैसा
शिवराई- शिवाजीने पाडलेली सोन्याची व तांब्याची नाणी
शिवाई- शिवराई होन
शेटवाई, मोहर- सावकाराने पाडलेली मोहर
शेणी- दूंडा, ढबू पैसा
सणी- सजगनी, ढबू पैसा, दोन पैसे
सन्या- अर्धा आणा
सप्तगनी, सप्तगाणी- दुंडा पैसा
सकरीन- आठ आणे किंमतीचे आणे
सजगनी, सणी, ससगणी, ससगाणी- ढबू पैसा
सापिका- दीड रुका किंमतीचे तांब्याचे नाणे
होन- सोन्याचे साधारण साडेतीन रुपये किंमतीचे नाणे

या चलनांवर आधारित म्हणी, वाक्प्रचार व गाणी

मराठी

कवडी एक खर्चिता देशी हार मुक्ताफळाहो - देवीच्या आरतीमधील ओळ
दातांवर मारायला फुटकी कवडी नाही.
दीड दमडीचा नाही पण गोष्टी पहा याच्या. - संवाद
नाही खर्चिली कवडी दमडी, नाही वेचला घाम - मराठी गाणे, 'जगाच्या पाठीवर' मराठी चित्रपट

हिंदी

एक फूटी कौडी नही दूंगा - (हिंदी चित्रपटातील डायलॉग)
चमडी जाय पर दमडी न जाय ‌- एक हिंदी म्हण
ढेलेका काम नही करता वो, सिर्फ बैठके खाता है|
पाई पाई (पै) का हिसाब लूंगा -

भारतीय चलनांवरील मराठी पुस्तके

महाराष्ट्रातील चलनाचा इतिहास (पद्माकर प्रभुणे)

अधिक वाचन

हिंदी विक्शनरीवर कौडी (कवडी) बाबत माहिती.