गर्भगृह

गर्भगृह हा मंदिराचा भाग आहे ज्यामध्ये देवतेची मूर्ती स्थापित केली जाते.

वास्तुशास्त्रानुसार, मंदिराचे अनेक भाग ब्रह्मसूत्र किंवा उत्सेधाच्या दिशेने तळापासून वरपर्यंत उंचावलेले आहेत. पहिले जगती, दुसरे अधिष्ठान, तिसरे गर्भगृह, चौथे शिखर आणि शेवटी अमलाका व कलश शिखरावर. जगती हे मंदिराच्या बांधकामासाठी एक उंच व्यासपीठ आहे, ज्याला प्राचीन काळी मांड असेही म्हटले जात असे. यालाच आजकाल खुर्ची म्हणतात. त्याची उंची आणि लांबी, रुंदी गर्भगृहानुसार निश्चित केली आहे. अधिष्ठानाच्या उंचीवर जाण्यासाठी जगतीच्या माथ्यावर काही पायऱ्या केल्या होत्या, त्यानंतरचा भाग (मूर्तीची खोली) गर्भगृह आहे ज्यामध्ये देवतेची मूर्ती स्थापित केली आहे. गर्भगृह हा मंदिराचा मुख्य भाग आहे. जगती किंवा मांडाच्या माथ्यावर बांधल्यामुळे त्याला मंडोवर (क्रमांक मंडोपरी) असेही म्हणतात. गाभाऱ्याच्या एका बाजूला मंदिराचे प्रवेशद्वार असून तिन्ही बाजूला भिंती बांधलेल्या आहेत. अनेकदा गेट अतिशय सुशोभित केले गेले होते, त्याचे खांब अनेक भागांमध्ये विभागले गेले होते. प्रत्येक विभागाला शाखा म्हणत. द्वारकेच्या बाजूच्या खांबांची द्विशाखा, त्रिशाखा, पंचशाख, सप्तशाख, नवशाखा अशी वर्णने आहेत. त्यावर प्रतिहारी किंवा द्वारपालांच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत. आणि प्रमथ, श्रीवाक्ष, फुलवल्ली, मिथुन इत्यादी अलंकाराच्या सौंदर्यासाठी केले जातात. गर्भगृहाच्या प्रवेशद्वाराच्या उत्तररंग किंवा सिरदळावर एक छोटी पुरी बनवली जाते, तिला ललतबिंब म्हणतात. बहुतेकदा ते मंदिरात स्थापन केलेल्या देवतेच्या घराण्यातील असते. , उदाहरणार्थ, विष्णूच्या मंदिरांमध्ये, विष्णू किंवा गरुडाच्या विशिष्ट अवताराची छोटी मूर्ती बनविली जाते. गुप्त काळात मंदिराच्या बाजूच्या खांबांवर मकरवाहिनी गंगा आणि कचपवाहिनी यमुना यांच्या मूर्ती कोरलेल्या होत्या.

गर्भगृहाच्या भिंतींच्या बाहेरील बाजूस बनविलेल्या तीन मूर्तींना रथिकाबिन्व म्हणतात. गर्भगृहाची प्रदक्षिणा करताना या मूर्तींची पूजा केली जाते.

गर्भगृहाची लांबी सहसा लहान आणि रुंदी समान असते. प्रदक्षिणा मार्गाने वेढलेली मंदिरे अनेकदा अंधारमय असतात, म्हणून त्यांना संधार म्हणतात. गर्भगृह हे मंदिराचे हृदय आहे. आत्म्याची तृप्ती झाल्यानंतर ते अत्यंत पवित्र मानले जाते. विष्णू इत्यादींच्या मूर्ती बहुतेक वेळा मागील भिंतीवर ठेवल्या जातात आणि गर्भगृहाच्या मध्यभागी शिवलिंगाची स्थापना केली जाते. गर्भगृह हे देवतेच्या दृष्टिकोनातून अत्यंत शुभ आणि महत्त्वाचे स्थान आहे. हे मंदिराचे ब्रह्मस्थान आहे. देवगृहाच्या आतील भागात, भिंतींवर सहसा इतर कोणत्याही रचना नसतात, परंतु याला अपवाद आहेत. देवगृहाचे छत सहसा सपाट असते, परंतु शिखरासह मंदिरांमध्येही अपवाद दिसतात. सुरुवातीला देवगृह किंवा मंडोवरची रचना विनम्र आणि साधी होती. त्यावेळी विशेष सजावट केली जात नसे, पण वेळ मिळताच मंदिराच्या भिंतींमध्ये विविध प्रकारची सजावट केली जाऊ लागली. मंदिराच्या प्रवेशद्वारासह मंदिराभोवतीच्या भिंतींना चार भद्रा म्हणतात. भद्राच्या तीन भागांनंतर मधला भाग काढून टाकल्यास त्याचे तीन भाग होतात, त्याला भद्रा त्रिरथ म्हणतात. त्याचप्रमाणे पंचरथ, सप्तरथ हे नौरथापर्यंत केले जाऊ शकतात. मधला भाग किंवा निर्गमन रथ आणि दोन्ही कोपऱ्यांच्या आतील भागाला प्रतिरथ म्हणतात. जर निर्गमन आणि प्रवेशद्वार भागांची संख्या पाच असेल, तर मधल्या भागाला रथ, त्याच्या दोन बाजूंना प्रतिरथ आणि दोन कोपऱ्यांना कोनरथ म्हणतात. उत्सेधा, उदय किंवा उंचीवरही गर्भगृहाच्या बाहेरील बाजूस अनेक सजावट केल्या जातात; त्यांच्या वर दोन मांड्या आहेत आणि त्यांच्यामध्ये तीन पट्ट्या म्हणतात. स्त्रियांच्या मूर्तींना अनेकदा मांडीवर चिन्हांकित केले जाते, ज्यांना प्रेक्षणिका, सुरसुंदरी, अलास्कन्या, अप्सरा इत्यादी अनेक नावे देण्यात आली आहेत. ते सहसा नृत्य, नाटक, संगीत आणि मिथुनश्रृंगार या मुद्रांमध्ये चित्रित केले जातात. वास्तू आणि क्राफ्टच्या निश्चित नियमांनुसार देवगृहाची उचल तळापासून कलशापर्यंत केली जाते. त्यात प्रत्येक घराच्या दगडांची नावे, रूपे किंवा सजावट ठरलेली असते, पण त्यांचे वेगळेपणही अनंत असते. गर्भगृह बहुतेक वेळा चौकोनी असते, परंतु चतुरस्र आकाराव्यतिरिक्त, आयताकृती पाया (द्वयस्र) म्हणजे एका बाजूला गोल आणि एका बाजूला चौरस आणि वर्तुळ देखील स्वीकारले जाते, परंतु व्यवहारात क्वचितच दिसतात.