खंडकाव्य
खंडकाव्य हा साहित्यातील प्रबंध काव्याचा एक प्रकार आहे. खंडकाव्य ही जीवनातील विशिष्ट घटनेवर लिहिलेली कविता आहे. ‘खंड काव्य’ या शब्दावरून स्पष्ट होते की, मानवी जीवनाची एकच घटना त्यात प्रधान आहे. ज्यात एकूणच नायक पात्राच्या आयुष्याचा कवीवर परिणाम होत नाही. कवी चरित-नायक यांच्या जीवनातील काही विलक्षण प्रसंगाने प्रभावित होऊन ते जीवनाच्या त्या विशिष्ट भागाचे त्यांच्या कवितेत पूर्णपणे उद्घाटन करतात.
महाकाव्य आणि खंडकाव्य यांमध्ये व्यवस्थापकीयता कायम आहे, परंतु खंड काव्याच्या कथनात जीवनाची बहुरूपता नाही. त्यामुळेच त्याचे कथानक एखाद्या कथेप्रमाणे पटकन शेवटाकडे सरकते. इतर अनेक प्रासंगिक कथाही महाकाव्याच्या मुख्य कथेशी निगडित असतात, त्यामुळे त्याचे कथानक हळूहळू कादंबरीप्रमाणे शेवटाकडे सरकते. खंडकाव्यात एकच मुख्य कथा असते. संबंधित कथांना त्यात स्थान मिळत नाही.
साहित्यदर्पणमध्ये उपलब्ध असलेल्या संस्कृत साहित्यात त्याची एकमात्र व्याख्या पुढीलप्रमाणे आहे-
- भाषा विभाषा नियमात् काव्यं सर्गसमुत्थितम्।
- एकार्थप्रवणै: पद्यै: संधि-साग्रयवर्जितम्।
- खंड काव्यं भवेत् काव्यस्यैक देशानुसारि च।
या व्याख्येनुसार, एखाद्या भाषेत किंवा बोलीभाषेत रचलेले आणि कथेचे प्रतिनिधित्व करणारे, ज्यामध्ये सर्व संधी नाहीत, अशा प्रकारचा पारंगत ग्रंथ म्हणजे खंडकाव्य होय. तो महाकाव्याच्यात फक्त एका भागाचे अनुसरण करतो. त्यानुसार, हिंदीतील काही आचार्य खंडकाव्य हे महाकाव्याच्या रीतीने रचलेले असे काव्य मानले आहे, परंतु त्यात संपूर्ण जीवन न घेता केवळ त्याचा विशेष भाग स्वीकारला आहे. म्हणजेच खंडकाव्यात जीवनाचा एक तुकडा अशा रीतीने व्यक्त केला आहे की तो आपोआप प्रस्तुत रचनेच्या रूपात प्रकट होतो.
खरे तर खंडकाव्य हे असे एक पारंगत काव्य आहे ज्याच्या कथानकात एकात्मक भिन्नता आहे; कथेमध्ये एकता असावी (साहित्यिक आरशाच्या शब्दात एकता) आणि कथनाच्या क्रमाने सुरुवात, विकास आणि कळस हे निश्चित हेतूने असावे आणि ते आकाराने लहान असावे. संक्षिप्ततेचे मोजमाप लावता आठ सर्ग किंवा लहान असलेले प्रबंधकाव्य हे खंडकाव्य मानले जाते.