गणोजी शिर्के
गणोजी शिर्के हे छत्रपती संभाजी महाराजांचे मेहुणे होते. ते छत्रपती संभाजी महाराजांच्या पत्नी महाराणी येसूबाई यांचे भाऊ आणि संभाजी महाराजांच्या बहिणी असलेल्या राजकुंवरबाईसाहेबांचे पती होते. वतनाच्या मुद्द्यावरून त्यांनी छत्रपती संभाजी महाराजांचा विश्वासघात केला.
गणोजींच्या म्हणण्यानुसार शृंगारपूर दाभोळ परिसर वतनावर त्यांचा हक्क होता. म्हणून ते त्यांच्या नावावर असावे अशी त्यांची इच्छा होती. मुळात वतन म्हणजे जहागीरदाराचे नियंत्रण असलेले क्षेत्र. परंतु छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या अधिपत्याखालील हिंदवी स्वराज्यात वतनांच्या विरोधात कठोर धोरण होते कारण बहुसंख्य प्रकरणांमध्ये वतनदार सामान्य जनतेला आणि शेतकऱ्यांना त्रास देत असत आणि त्यांची पिळवणूक करत असत. म्हणून शिवाजी महाराजांनी वतन देण्याची प्रथा बंद करून सरदार व सेनापतींना रोखीने पगार निश्चित केला होता. पण गणोजी शिर्के वतनावर ठाम होते.
जेव्हा ते रायगडावर वतन मागण्यासाठी आले तेव्हा महाराणी येसूबाईंनी स्पष्ट नकार दिला आणि नंतर छत्रपती संभाजी महाराजांना भेटून वतनची मागणी केली तेव्हा त्यांनीही त्यांचे वडील शिवाजी महाराजांच्या धोरणाचा हवाला देत त्यास ठाम नकार दिला आणि ते त्यापासून कधीही विचलित होणार नाहीत आणि त्यांनी स्वतः कधीही वतनचे समर्थन केले नाही. त्यामुळे त्याचे मोठ्या लढाईत रूपांतर झाले आणि गणोजी स्वराज्य सोडून मुघलांमध्ये सामील झाले. शिवाय स्वराज्यातील चंदोगमत्य आणि छत्रपती संभाजी महाराजांचे मित्र आणि मंत्री कवी कलश यांचा गणोजी द्वेष करत असत. त्यांना कवी कलश आणि छत्रपती संभाजी महाराजांची मैत्री आवडत नव्हती. त्यामुळे जेंव्हा कवी कलशला देसाई आणि शिर्के यांच्यातील वाद मिटवण्यासाठी छत्रपती संभाजी महाराजांनी मलकापूर परिसराची पाहणी करण्याचे काम सोपवले तेव्हा लढा नियंत्रणाबाहेर गेला आणि गणोजी शिर्के यांनी कवी कलशवर हल्ला केला ज्यांना विशाळगडावर माघार घ्यावी लागली.
जेव्हा संभाजी महाराजांना हे कळले तेव्हा त्यांनी स्वतः कवी कलशाच्या मदतीसाठी कूच केले आणि त्यांना शृंगारपूरजवळील कोकणातील संगमेश्वरजवळ येण्यास सांगितले. येथे गणोजी शिर्के यांनी छत्रपती संभाजी महाराजांचे स्थान मुघल सेनापती मुकर्रब खानास कळवले. मुकरब खान छत्रपती संभाजी महाराजांवर हल्ला करून त्यांना पकडण्यासाठी निघाला. सरसेनापती माल्होजी घोरपडे यांना हे कळताच त्यांनी संगमेश्वरकडे धाव घेतली आणि छत्रपती संभाजी महाराजांकडे मोजकेच सैनिक असल्याने आणि मुघलांनी रायगडालाही वेढा घातला होता म्हणून छत्रपती संभाजी महाराजांना निघून जाण्यास सांगितले. छत्रपती संभाजी महाराज आणि मुकर्रब खान यांच्यात मोठी लढाई झाली आणि शेवटी मुकर्रब खान छत्रपती संभाजी महाराजांना पकडण्यात यशस्वी झाला. गणोजी शिर्केची स्वतःच्या बहिणीला वैधव्य प्राप्त करून देणारा आणि स्वराज्यद्रोही म्हणून इतिहासात गणना होते. गणोजीच्या या कृत्यामुळे त्याच्या वंशजांना बहिष्कृत करण्यात आले होते.
References
- A History of The Maratha People VOL II From The Death of Shivaji to The Death of Shahu (PAGE #61) by C.A. KINCAID, C.V.O., I.C.A. AND D.B. PARASNIS, HUMPHREY MILFORD OXFORD UNIVERSITY PRESS, (181294/ 13.6.23)
- Purandare Speech on Shirkes 1/3) (https://www.youtube.com/watch?v=E4BvvBu2A_o)
- Purandare Speech on Shirkes 2/3) (https://www.youtube.com/watch?v=DpSvXPpBEZI&t=600s)
- Purandare Speech on Shirkes 3/3 (https://www.youtube.com/watch?v=vPWSEyDyjng&t=9s)
- HISTORY OF SHIRKE (https://www.youtube.com/watch?v=mUi4tCFdjUQ&list=PLqzE4OgWYH5QxP3Zcr7XRFUsekszvq_k3&index=10&t=0s)
- Emperors of The Peakock Thrones - The Saga of The Great Mughals- Penguin Books- by Abraham Eraly (