वार (काल)

हा लेख कालमापनातील एकक वार याबद्दल आहे. या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, वार (निःसंदिग्धीकरण).

हिंदू पंचांगानुसार सूर्य पूर्वेस उगवल्यावर पश्चिमेस मावळून परत दुसऱ्या दिवशी उगवण्यापर्यंतच्या कालास वार असे म्हणतात. मुसलमान सूर्यास्तानंतर पुढचा वार सुरू झाला असे समजतात तर आंतरराष्ट्रीय पद्धतीनुसार मध्यरात्री बारानंतर नवीन वार सुरू होतो. तिन्ही पद्धतींमध्ये सूर्योदय ते सूर्यास्त या काळात एकच समान वार असतो. वारांनाच वासर असेही म्हणले जाते. एका आठवड्यात सात वार असतात. पंचांगाच्या पाच अंगांपैकी एक ‘वार’ आहे. असे असले तरी वार आणि आठवडा या संकल्पना आपण ग्रीकांकडून घेतल्या असे एक मत मांडले जाते.^{[ संदर्भ हवा ]} हिंदू पद्धतीत पंधरवड्यातील दिवसांना तिथींची नावे होती, पण आठवड्याच्या दिवसांना नव्हती असे निरीक्षण केल्याने हा विचार मांडला जात असावा. आर्यभट्ट (इसवी सनाचे चौथे किंवा सहावे शतक) या विद्वान ज्योतिर्विद व खगोलशास्त्रज्ञाने वारांच्या क्रमवारीनुसार त्यांची संस्कृत नावे प्रचलित केली, असे मानले जाते.^{[ संदर्भ हवा ]}

शं.बा.दीक्षित यांचे मत

भारतीय ज्योतिषशास्त्राचा प्राचीन व अर्वाचीन इतिहास या शंकर बाळकृष्ण दीक्षित यांनी १८९६ साली लिहिलेल्या ग्रंथात पृष्ठ १०८ (वरदा बुक्स आवृत्ती १९८९) मध्ये ते म्हणत्तात," सर्व भारत (महाभारत) मी स्वतः ज्योतिषदृष्टीने वाचले आहे, त्यात मला सात वार आणि मेषादि राशी कोठे आढळ्ल्या नाहीत." "शकापूर्वी ५०० च्या सुमारास मेषादि संज्ञा आमच्या देशात प्रचारत आल्या आणि त्यापूर्वी सुमरे ५०० वर्षे वार आले असावेत" वार आणि राशी या खाल्डियन, इजिप्शियन वा ग्रीक संस्कृतींकडून आपल्याकडे आल्या असे त्यांचे मत आहे.

आर्यभट्ट याने मांडलेले भारतीय सूत्र

आ मंदात्‌‌ शीघ्रपर्यंतम् होरेशा: अर्थ - मंदगतीच्या ग्रहापासून शीघ्रगतीच्या ग्रहापर्यंत होरे सुरू असतात. मंदग्रह ते शीघ्र ग्रह पुढील प्रमाणे आहेत - शनी, गुरू, मंगळ , रवि, शुक्र, बुध, चंद्र. एका दिवसाचे २४ होरे असतात. होरा म्हणजे तास. प्रत्येक होरा एका एका ग्रहाला दिलेला असतो. सूर्योदयाच्या वेळेस ज्या ग्रहाचा होरा असतो त्याचे नाव त्या दिवशीच्या वारास दिलेले असते.

संकल्पना विवरण

वारांची रचना कशी झाली याचे उत्तर भारतीय ज्योतिष शास्त्रात वराहमिहिर याने नोंदवलेले पाहावयास मिळते. शनिवारनंतर रविवार का येतो हे पाहण्यासाठी होरे कसे मोजले जातात हे पाहिले जाते. उदा. शनिवारी पहिला होरा शनीचा, दुसरा गुरूचा, तिसरा मंगळाचा, चवथा रवीचा, पाचवा शुक्राचा, सहावा बुधाचा, सातवा चंद्राचा असे पुढील होरे येत जातात. याप्रमाणे रांगेने २४वा होरा मंगळाचा येतो. येथे एका दिवसाचे २४ तास पूर्ण होतात. पुढील दिवस सुरू होतो तो त्यापुढील होऱ्याने म्हणजे रवीच्या होऱ्याने. म्हणून शनिवारनंतर रविवार येतो.

थोडक्यात असे की --

सूर्याला मध्यभागी ठेवून चंद्र आणि इतर ग्रहांपैकी त्याकाळी माहीत असलेल्या पाच ग्रहांचा, सूर्य प्रदक्षणेला सर्वात जास्त वेळ लागणाऱ्या ग्रहापासून सर्वात कमी वेळ लागणाऱ्या ग्रहापर्यंत अनुक्रम लावला की तो शनी, गुरू, मंगळ, रवी, शुक्र, बुध, चंद्र(सोम) असा येईल. कोणत्याही वारापासून सुरुवात करून पुढचे दोन वार गाळून जो वार येईल तो त्या ग्रहाचा वार. म्हणून शनीवारनंतर दोन नावे गाळून रविवार येतो आणि असेच सोमवार, मंगळवार वगैरे.

यावरून लक्षात यावे की वारांचा क्रम भारतीयांनी ठरवला.

वारांची नावे

सूर्य, चंद्र व आकाशातील डोळ्यांना दिसणारे प्रमुख ग्रह यांच्या नावांवरून वारांना संस्कृत नावे दिली आहेत.

रविवार किंवा आदित्यवा(स)र / भानुवासर :, बोली मराठी आइतवार, इंग्रजीत Sunday, हिंदीत इतवार
सोमवार किंवा इंदुवार, इंग्रजीत Monday, उर्दूत पीर
मंगळवार किंवा भौमवार, इंग्रजीत Tuesday, हिंदीत मंगल
बुधवार किंवा सौम्यवार, इंग्रजीत Wednesday हिंदीत बुध
गुरुवार किंवा बृहस्पतिवार, इंग्रजीत Thursday, उर्दूत जुमेरात
शुक्रवार किंवा भृगुवार, इंग्रजीत Friday, उर्दूत जुम्मा
शनिवार किंवा मंदवार, इंग्रजीत Saturday, हिंदीत शनीचर

संस्कृत नावे आकाशस्थ गोलांच्या नावांवरून आली असली तरी, सर्व इंग्रजी नावे तशी नाहीत. उदा० ट्यूजडे ते फ्रायडे या वारांची नावे अनुक्रमे टिऊ (जरमॅनिक देवत्ता), वोडन( अँग्लो-सॅक्सन देवता), थॉर (नॉर्स देव) आणि फ़िग (नॉर्स स्त्रीदेवता) यांच्या नावांवरून ठेवली गेली.

संदर्भ

१. http://mr.upakram.org/node/170 Archived 2009-09-21 at the Wayback Machine.

२. http://mr.upakram.org/node/191 Archived 2009-08-21 at the Wayback Machine.