वेदिक संस्कृत

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून

वेदिक संस्कृत, ज्याला केवळ वेदिक भाषा म्हणून संबोधले जाते, ही इंडो-युरोपीय भाषा कुटुंबातील इंडो-आर्यन उपसमूहाची एक प्राचीन भाषा आहे. हे वेद आणि संबंधित साहित्य [१] मध्ये प्रमाणित आहे - २रा ते मध्य १ली सहस्राब्दी बीसीई या कालावधीत संकलित आहे. [२] हे तोंडीरित्या जतन केली गेली आहे, अनेक शतके लेखनाच्या आगमनाची पूर्ववर्ती आहे. [३] [४]

वेदिक संस्कृत भाषेतील सविस्तर प्राचीन साहित्य आधुनिक युगात टिकून राहिले आहे आणि पूर्व-इंडो-युरोपीय आणि पूर्व-इंडो-इराणी इतिहासाची पुनर्रचना करण्यासाठी हा माहितीचा एक प्रमुख स्रोत आहे. [५] [६]

इतिहास[संपादन]

पूर्व ऐतिहासिक व्युत्पत्ती[संपादन]

पूर्व-इंडो-इराणी भाषेचे पूर्व-इरानियन आणि पूर्व-इंडो-आर्यन भाषेत विलगीकरण भाषिक आधारावर, १८०० ईसापूर्व किंवा त्यापूर्वी झाले असावे असा अनुमान आहे. [५] [७] ऋग्वेदातील सर्वात जुन्या स्तोत्रांच्या रचनेची तारीख अस्पष्ट आहे, साधारणपणे अनुमाने १५०० बीसीई असा अनुमान आहे. [८] Asko Parpola (१९८८) आणि JP Mallory (१९९८) दोघेही Bactria-Margiana Archaeological Complex (BMAC) च्या कांस्ययुगीन संस्कृतीत इंडो-आर्यनच्या विभाजनाचे स्थान इराणीमधून ठेवतात. पारपोला (१९९९) प्रतिमानाचे सविस्तर वर्णन करतात आणि "पूर्व-ऋग्वेदिक" इंडो-आर्यनांनी 1700 BCE च्या जवळपास BMAC मध्ये घुसखोरी केली आहे. सुमारे १९०० बीसीई पासून उशीरा हडप्पा क्षितिजावर इंडो-आर्यनची उपस्थिती आणि सुमारे १७०० बीसीई पासून गांधार कबर संस्कृतीशी संबंधित म्हणून पंजाबमध्ये "पूर्व-ऋग्वेदिक" (पूर्व-डार्डिक) घुसखोरी त्यांनी गृहीत धरली. या प्रतिमानानुसार, मोठ्या इंडो-आर्यन गटातील ऋग्वेदिक हे डार्डिक भाषांचे थेट पूर्वज आहेत. [९]

प्रारंभिक वेदिक संस्कृत भाषा पाणिनीने परिभाषित केलेल्या भाषेच्या तुलनेत फारच कमी एकसंध होती, म्हणजे, शास्त्रीय संस्कृत. हिंदू धर्माच्या सुरुवातीच्या उपनिषदांमधील भाषा आणि उत्तरार्धातील वेदिक साहित्य शास्त्रीय संस्कृतशी संपर्क साधते. [१०] वेदिक संस्कृत भाषेच्या उशीरा स्वरूपाचे शास्त्रीय संस्कृत रूपात रूपांतर करण्याचे श्रेय पाणिनीच्या अष्टाध्यायी, पतंजलीच्या महाभाष्यांसह आणि पतंजलीच्या कार्यापूर्वीच्या कात्यायनाच्या भाष्याला दिले जाते. [११] [१२]

कालगणना[संपादन]

वेदिक भाषेत पाच कालक्रमानुसार भिन्न पातळी ओळखली जाऊ शकतात: [१३] [१४] [१५]

  1. ऋगवेदिक
  2. मंत्र
  3. संहिता गद्य
  4. ब्राह्मण गद्य
  5. सूत्रे

पहिले तीन सामान्यतः एकत्रित केले जातात, जसे की संहिता [A] मध्ये चार वेदांचा सामावेशवेश होतो: [B] ऋग, अथर्वण, यजुस, सामन, जे एकत्रितपणे संस्कृतमधील सर्वात जुने ग्रंथ बनवतात आणि दोन्हीचा प्रामाणिक पाया आहे. वेदिक धर्म, आणि नंतरचा धर्म हिंदू धर्म म्हणून ओळखला जातो. [१८]

ऋगवेदिक[संपादन]

ऋग्वेदातील वेदिक संस्कृतमधील अनेक शब्द प्राचीन अवेस्तान भाषेशी संबोधित किंवा थेट पत्रव्यवहार करतात, पण ते ऋग्वेदोत्तर भारतीय ग्रंथांमध्ये आढळत नाहीत. ऋग्वेदाचा मजकूर साधारणपणे १२ व्या शतकाच्या जवळपास पूर्ण झाला असावा. पूर्व-१२०० बीसीई पातळी वेदिक संस्कृतमध्ये हळूहळू बदल दाखवितात, पण ऋग्वेदोत्तर काळात हे पुरातन पत्रव्यवहार आणि भाषाशास्त्र नाहीसे झाले आहे. [१३] [१४]

मंत्र भाषा[संपादन]

या कालखंडात अथर्ववेदातील मंत्र आणि गद्य भाषा (पैप्पलदा आणि शौनकिया), ऋग्वेद खिलानी, सामवेद संहिता आणि यजुर्वेदातील मंत्रांचा सामावेशवेश आहे. हे ग्रंथ मुख्यत्वे ऋग्वेदातून घेतलेले आहेत, पण भाषिक बदल आणि पुनर्व्याख्या या दोन्हींद्वारे त्यात काही परिवर्तन झाले आहेत. उदाहरणार्थ, अधिक प्राचीन आदेशात्मक क्रियापद प्रणाली आता वापरात नाही. [१३] [१४]

संहिता[संपादन]

एक महत्त्वाचा भाषिक बदल म्हणजे निषिद्ध, सबजंक्टिव, ऑप्टिव्ह, अत्यावश्यक ( एओरिस्ट ) लुप्त होणे. वेदिक संस्कृतमध्ये नवीन नवकल्पना दिसून येतात जसे की पेरिफ्रास्टिक ऑरिस्ट फॉर्मचा विकास. हे पाणिनीच्या काळापूर्वी घडले असावे कारण पाणिनी भारताच्या वायव्य भागातील ज्यांना वेदिक संस्कृतचे हे जुने नियम ठाऊक होते त्यांची सूचिका तयार केली आहे. [१३] [१४]

ब्राह्मण गद्य[संपादन]

वेदिक साहित्याच्या या थरामध्ये, पुरातन वेदिक संस्कृत क्रियापद प्रणाली सोडण्यात आली आहे, आणि पूर्व-पाणिनी वेदिक संस्कृत रचनेचा एक प्रतिदर्श उदयास आला आहे. यज्ञगाथा ग्रंथ वेदिक संस्कृत, शास्त्रीय संस्कृत आणि महाकाव्यांतील भाषा यांच्यात संभाव्य दुवा देतात. अनुष्टुभ यांसारखे जटिल मीटर आणि संस्कृत प्रॉसोडीचे नियम यावेळेस नवनवीन केले गेले होते किंवा केले जात होते, पण ब्राह्मण पातळींचे काही भाग दाखवितात की भाषा अजूनही वेदिक संस्कृतच्या जवळ आहे. [१३] [१४]

सूत्र भाषा[संपादन]

हा वेदिक साहित्याची शेवटची पातळी आहे, ज्यामध्ये श्रोतसूत्र आणि गृहसूत्रांचा सामावेशवेश आहे आणि काही उपनिषदांचा सामावेश आहे जसे की कठ उपनिषद आणि मैत्रयणीय उपनिषद . [१४] हे ग्रंथ शास्त्रीय संस्कृतमध्ये पाणिनीच्या संहितीकरणाचा आधार बनलेल्या भाषेची स्थिती स्पष्ट करतात. [१९]

  1. ^ Burrow, p. 43.
  2. ^ Witzel, Michael (2006). "Early Loanwords in Western Central Asia: Indicators of Substrate Populations, Migrations, and Trade Relations". In Mair, Victor H. (ed.). Contact And Exchange in the Ancient World. University of Hawaii Press. p. 160. ISBN 978-0-8248-2884-4.
  3. ^ Macdonell (1916), §1.2.
  4. ^ Reich, p. 122.
  5. ^ a b Baldi, Philip (1983). An Introduction to the Indo-European Languages. Southern Illinois University Press. pp. 51–52. ISBN 978-0-8093-1091-3. चुका उधृत करा: अवैध <ref> tag; नाव "Baldi1983p51" वेगवेगळ्या मजकूराशी अनेकदा जोडलेले आहे
  6. ^ Beckwith, Christopher I. (2009). Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press. pp. 363–368. ISBN 978-0-691-13589-2.
  7. ^ Mallory, J.P. (1989). In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology, and Myth. London: Thames & Hudson. p. 38f.
  8. ^ J. P. Mallory; Douglas Q. Adams (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture. Taylor & Francis. p. 306. ISBN 978-1-884964-98-5.
  9. ^ Parpola, Asko (1999), "The formation of the Aryan branch of Indo-European", in Blench, Roger & Spriggs, Matthew, Archaeology and Language, vol.
  10. ^ Richard Gombrich (2006). Theravada Buddhism: A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo. Routledge. pp. 24–25. ISBN 978-1-134-90352-8.
  11. ^ Gérard Huet; Amba Kulkarni; Peter Scharf (2009). Sanskrit Computational Linguistics: First and Second International Symposia Rocquencourt, France, October 29–31, 2007 Providence, RI, USA, May 15–17, 2008, Revised Selected Papers. Springer. pp. v–vi. ISBN 978-3-642-00154-3.
  12. ^ Louis Renou & Jean Filliozat.
  13. ^ a b c d e Michael Witzel 1989, पाने. 115-127 (see pp. 26-30 in the archived-url). चुका उधृत करा: अवैध <ref> tag; नाव "FOOTNOTEMichael Witzel1989" वेगवेगळ्या मजकूराशी अनेकदा जोडलेले आहे
  14. ^ a b c d e f Klaus G. Witz (1998). The Supreme Wisdom of the Upaniṣads: An Introduction. Motilal Banarsidass. p. 24 with note 73. ISBN 978-81-208-1573-5. चुका उधृत करा: अवैध <ref> tag; नाव "witz24" वेगवेगळ्या मजकूराशी अनेकदा जोडलेले आहे
  15. ^ Burrow, pp. 43.
  16. ^ MWW, p. 1123.
  17. ^ MWW, p.963.
  18. ^ J&B, pp. 1-2.
  19. ^ Burrow, pp44.


चुका उधृत करा: "upper-alpha" नावाच्या गटाकरिता <ref>खूणपताका उपलब्ध आहेत, पण संबंधीत <references group="upper-alpha"/> खूण मिळाली नाही.

"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=वेदिक_संस्कृत&oldid=2362555" पासून हुडकले