हिंदुत्व

हिंदुत्व हे भारतातील हिंदू राष्ट्रवादाचे प्रमुख स्वरूप आहे. एक राजकीय विचारधारा म्हणून, हिंदुत्व हा शब्द विनायक दामोदर सावरकर यांनी 1923 मध्ये व्यक्त केला होता. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (RSS), विश्व हिंदू परिषद (VHP), भारतीय जनता पक्ष (भाजप) आणि इतर संघटनांनी एकत्रितपणे याला चॅम्पियन केले आहे. संघ परिवार म्हणतात.

हिंदुत्व चळवळीचे वर्णन "उजव्या विचारसरणीचे अतिरेकी" आणि "शास्त्रीय अर्थाने जवळजवळ फॅसिस्ट" असे केले गेले आहे, जे एकसंध बहुसंख्य आणि सांस्कृतिक वर्चस्वाच्या संकल्पनेला चिकटून आहे. काही विश्लेषक फॅसिझम आणि हिंदुत्वाची ओळख यावर विवाद करतात आणि हिंदुत्व हे रूढीवाद किंवा "जातीय निरंकुशता"चे एक टोकाचे रूप असल्याचे सुचवतात.

व्याख्या

तृतीयक स्रोत

ऑक्सफर्ड इंग्लिश डिक्शनरी (OED) नुसार, हिंदुत्व हे "मूळतः: हिंदू असण्याचे राज्य किंवा गुण आहे; 'हिंदूत्व'. आता: एक विचारधारा, किंवा भारतातील हिंदू आणि हिंदू धर्माचे वर्चस्व स्थापित करू पाहणारी चळवळ; हिंदू राष्ट्रवाद . त्याची व्युत्पत्ती, OED नुसार, अशी आहे: "आधुनिक संस्कृत हिंदुत्व (हिंदू गुण, हिंदू ओळख) पासून हिंदू पासून (हिंदी हिंदू मधून : पहा हिंदू एन.) + शास्त्रीय संस्कृत -त्व, अमूर्त संज्ञा तयार करणारे प्रत्यय , हिंदी हिंदूपन नंतर, त्याच अर्थाने."हिंदूची व्युत्पत्ती आणि अर्थ, OED नुसार: "अंशतः हिंदी आणि उर्दूमधून घेतलेले कर्ज. अंशतः पर्शियन मधून कर्ज. Etymons: उर्दू हिंदू, पर्शियन हिंदू. (i) हिंदी हिंदू आणि उर्दू हिंदू, मूळतः भारतातील एक व्यक्ती, आता विशेषतः हिंदू धर्माचा अनुयायी, आणि त्याचे व्युत्पत्ती (ii) पर्शियन हिंदू, त्याच अर्थाने (मध्य पर्शियन हिंदू, भारतातील एखाद्या व्यक्तीला सूचित करते), वरवर पाहता जुन्या पर्शियन भाषेत ... हिंदू, अचेमेनिड साम्राज्याच्या पूर्वेकडील प्रांताला सूचित करते."

मेरियम-वेबस्टरच्या वर्ल्ड रिलिजन्सच्या विश्वकोशानुसार, हिंदुत्व ही "भारतीय सांस्कृतिक, राष्ट्रीय आणि धार्मिक ओळख"ची संकल्पना आहे. हा शब्द "भौगोलिक दृष्ट्या आधारित धार्मिक, सांस्कृतिक आणि राष्ट्रीय अस्मिता एकत्रित करतो: खरा 'भारतीय' तोच आहे जो या 'हिंदूत्वा'चा भाग घेतो. तथापि, काही भारतीयांचा असा आग्रह आहे की, हिंदुत्व हा प्रामुख्याने पारंपारिकतेचा संदर्भ देण्यासाठी एक सांस्कृतिक संज्ञा आहे. आणि भारतीय राष्ट्र-राज्याचा स्वदेशी वारसा, आणि ते हिंदुत्व आणि भारत यांच्यातील संबंधांची तुलना झियोनिझम आणि इस्रायल यांच्याशी करतात." हे मत, मेरियम-वेबस्टरच्या जागतिक धर्माच्या विश्वकोशात सारांशित केल्याप्रमाणे, असे मानते की "अगदी ज्यांनी धार्मिकदृष्ट्या हिंदू नाहीत परंतु ज्यांचे धर्म भारतात उगम पावले आहेत — जैन, बौद्ध, शीख आणि इतर — या ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि राष्ट्रीय तत्त्वामध्ये सामायिक आहेत. ज्यांचे धर्म भारतात आयात केले गेले होते, म्हणजे मुख्यतः देशातील मुस्लिम आणि ख्रिश्चन समुदाय, ते कदाचित कमी होऊ शकतात. हिंदुत्वाच्या मर्यादेत ते बहुसंख्य संस्कृतीत सामील झाले तरच."

कॉन्साईज ऑक्सफर्ड डिक्शनरी ऑफ पॉलिटिक्स अँड इंटरनॅशनल रिलेशन्सनुसार, "हिंदुत्व, 'हिंदूनेस' म्हणून भाषांतरित, हिंदू राष्ट्रवादीच्या विचारसरणीचा संदर्भ देते, भारतीय उपखंडातील रहिवाशांच्या सामान्य संस्कृतीवर जोर देते. ... आधुनिक राजकारण्यांनी खेळण्याचा प्रयत्न केला आहे. भारतीय अस्मितेच्या सर्वसमावेशकतेवर जोर देणाऱ्या हिंदुत्वाच्या वांशिक आणि मुस्लिम विरोधी पैलू खाली करा; परंतु या शब्दात फॅसिस्ट रंग आहे." द डिक्शनरी ऑफ ह्यूमन जिओग्राफीच्या मते, "हिंदुत्व हिंदू राष्ट्रवादाचे सांस्कृतिक औचित्य समाविष्ट करते, एक " हिंदूत्व" कथितपणे सर्व हिंदूंनी सामायिक केले आहे." दक्षिण आशियातील राजकीय आणि आर्थिक शब्दकोशानुसार, "हिंदुत्वाच्या संकल्पनेमागील मुख्य उद्देशांपैकी एक म्हणजे 'हिंदू-एकता'च्या कारणास समर्थन देण्यासाठी सामूहिक ओळख निर्माण करणे. (हिंदू संघटना) आणि हिंदू धर्माची व्याख्या फारच संकुचित टाळण्यासाठी, ज्याचा परिणाम हिंदू समाजातून बौद्ध, शीख आणि जैन यांना वगळण्यात आला. नंतर हिंदू-राष्ट्रवादी विचारसरणी ने गैर-हिंदूंचा समावेश करण्याच्या रणनीतीमध्ये, त्यांचा सामाजिक पाया रुंदावण्यासाठी आणि राजकीय एकत्रीकरणासाठी संकल्पना बदलली.

हिंदू आणि भारतीय राष्ट्रवादी विनायक दामोदर सावरकर यांच्यावरील एनसायक्लोपीडिया ब्रिटानिकाच्या लेखानुसार, "हिंदुत्व ("हिंदुत्व") ... भारतीय संस्कृतीला हिंदू मूल्यांचे प्रकटीकरण म्हणून परिभाषित करण्याचा प्रयत्न केला; ही संकल्पना मोठ्या प्रमाणात विकसित झाली. हिंदू राष्ट्रवादी विचारधारा." एनसायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम नुसार, हिंदुत्व ही त्याच्या विचारधारेच्या उत्कृष्ट विधानात परिभाषित केल्याप्रमाणे, "हिंदू जातीची संस्कृती" आहे जिथे हिंदू धर्म हा एक घटक आहे आणि "हिंदू धर्म हा एक धर्म आहे ज्याचे पालन केले जाते. हिंदू तसेच शीख आणि बौद्ध". लेखात पुढे असे म्हणले आहे की, "हिंदुत्वाच्या समर्थकांनी हिंदूंच्या धार्मिक आणि व्यापक सांस्कृतिक वारशासह राष्ट्रीय अस्मितेची ओळख वाढवण्याचा प्रयत्न केला आहे. हे साध्य करण्यासाठी घेतलेल्या उपाययोजनांमध्ये 'परके' मानल्या गेलेल्या व्यक्तींवर 'पुन्हा हक्क' करण्याचे प्रयत्न समाविष्ट आहेत. धर्म, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि परोपकारी उपक्रमांचा पाठपुरावा, हिंदू जनजागरण बळकट करण्यासाठी डिझाइन केलेले, आणि भारतीय जनता पार्टी (भाजप) सारख्या मान्यताप्राप्त राजकीय पक्षांसह विविध संघटनांद्वारे प्रत्यक्ष राजकीय कृती."

सावरकर

सावरकरांसाठी, हिंदुत्वात: हिंदू कोण आहे?, हिंदुत्व हा प्रत्येक गोष्टीचा सर्वसमावेशक शब्द आहे. सावरकरांच्या व्याख्येतील हिंदुत्वाच्या तीन आवश्यक गोष्टी म्हणजे समान राष्ट्र (राष्ट्र), समान वंश (जाती), आणि समान संस्कृती किंवा सभ्यता (संस्कृती). सावरकरांनी "हिंदू" आणि "सिंधू" हे शब्द एकमेकांच्या बदल्यात वापरले. त्या अटी त्याच्या हिंदुत्वाच्या पायावर होत्या, भौगोलिक, सांस्कृतिक आणि वांशिक संकल्पना आणि "धर्म त्याच्या समुहात समाविष्ट नव्हता", शर्मा म्हणतात. त्यांच्या हिंदुत्वाच्या विस्तारामध्ये सर्व भारतीय धर्मांचा समावेश होतो, म्हणजे हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख. सावरकरांनी "हिंदू राष्ट्रीयत्व" या अर्थाने "भारतीय धर्मां"पुरते मर्यादित केले की त्यांची एक समान संस्कृती आणि त्यांच्या मूळ भूमीबद्दल प्रेम आहे.

क्रिस्टोफ जाफ्रेलॉट, दक्षिण आशियातील एक राजकीय शास्त्रज्ञ, यांच्या मते, सावरकर - स्वतःला नास्तिक म्हणून घोषित करतात - "हिंदूच्या त्यांच्या व्याख्येतील धर्माचे महत्त्व कमी करतात", आणि त्याऐवजी सामायिक संस्कृती आणि प्रेमळ भूगोल असलेल्या वांशिक गटावर जोर देतात. सावरकरांच्या मते, जाफ्रेलोट म्हणतात, हिंदू हा "सिंधू नदीच्या पलीकडे, हिमालय आणि हिंदी महासागराच्या दरम्यान राहणारा पहिला आणि सर्वात महत्त्वाचा व्यक्ती आहे".[18] सावरकरांनी "खिलाफत चळवळीच्या पॅन-इस्लामिक एकत्रीकरण"च्या प्रतिक्रियेत आपली विचारधारा तयार केली, जिथे भारतीय मुस्लिम ऑट्टोमन साम्राज्याच्या इस्तंबूल-आधारित खलिफाला आणि इस्लामिक चिन्हांना पाठिंबा देण्याचे वचन देत होते, त्यांचे विचार प्रामुख्याने इस्लाम आणि त्याच्याबद्दल खोल शत्रुत्व दर्शवतात. अनुयायी सावरकरांना, जाफ्रेलोट म्हणतात, "मुस्लिम हे खरे शत्रू होते, ब्रिटिश नव्हते", कारण त्यांच्या इस्लामिक विचारसरणीने त्यांच्या दृष्टीमध्ये "वास्तविक राष्ट्र, म्हणजे हिंदू राष्ट्राला" धोका निर्माण केला होता. ही ऐतिहासिक "सामान्य संस्कृती" नाकारणाऱ्या सर्वांना सावरकरांनी वगळले. ज्यांनी ख्रिश्चन किंवा इस्लाम धर्म स्वीकारला परंतु सामायिक इंडिक संस्कृती स्वीकारली आणि त्यांचे पालनपोषण केले, त्यांना पुन्हा एकत्र करता येईल असे मानून त्यांनी त्यांचा समावेश केला.

चेतन भट्ट, मानवी हक्क आणि भारतीय राष्ट्रवाद या विषयात तज्ञ असलेले समाजशास्त्रज्ञ यांच्या मते, सावरकर "हिंदू आणि हिंदुत्वाची कल्पना हिंदू धर्मापासून दूर ठेवतात". ते हिंदुत्वाचे वर्णन करतात, भट्ट म्हणतात, "सर्वात व्यापक विचारांपैकी एक आहे. आणि मानवी जिभेला ज्ञात असलेल्या कृत्रिम संकल्पनांना गोंधळात टाकणारे" आणि "हिंदुत्व हा शब्द नसून एक इतिहास आहे; आपल्या लोकांचा केवळ आध्यात्मिक किंवा धार्मिक इतिहासच नाही तर काही वेळा हिंदू धर्म या इतर संज्ञानात्मक संज्ञांशी गल्लत करून चुकीचा विचार केला जातो. संपूर्ण इतिहास".

सावरकरांच्या हिंदुत्वाच्या कल्पनेने त्यांच्या हिंदू राष्ट्रवादाचा पाया रचला. क्लिफर्ड गीर्ट्झ, लॉयड फॉलर्स आणि अँथनी डी. स्मिथ यांनी ठरवलेल्या निकषांनुसार हा वांशिक राष्ट्रवादाचा एक प्रकार होता.

भारताचे सर्वोच्च न्यायालय

हिंदुत्वाची व्याख्या आणि वापर आणि त्याचा हिंदू धर्माशी संबंध हा भारतातील अनेक न्यायालयीन खटल्यांचा भाग आहे. 1966 मध्ये, मुख्य न्यायमूर्ती गजेंद्रगडकर यांनी यज्ञपुरुषदासजी (AIR 1966 SC 1127) मध्ये भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयासाठी लिहिले, की "हिंदू धर्माची व्याख्या करणे अशक्य आहे". न्यायालयाने राधाकृष्णन यांचे म्हणणे स्वीकारले की हिंदू धर्म जटिल आहे आणि " आस्तिक आणि नास्तिक, संशयवादी आणि अज्ञेयवादी, जर त्यांनी हिंदू संस्कृती आणि जीवन प्रणाली स्वीकारली तर ते सर्व हिंदू असू शकतात". न्यायालयाने निर्णय दिला की हिंदू धर्माचा ऐतिहासिकदृष्ट्या "समावेशक स्वरूप" आहे आणि त्याचे वर्णन "जीवनपद्धती म्हणून केले जाऊ शकते आणि आणखी काही नाही".

1966च्या निर्णयाने नंतरच्या प्रकरणांमध्ये, विशेषतः सर्वोच्च न्यायालयाच्या 1990च्या दशकातील सात निर्णय ज्यांना आता "हिंदुत्व निर्णय" म्हणले जाते, हिंदुत्व हा शब्द कसा समजला गेला यावर प्रभाव पडला आहे. भारतीय वकील आणि सुप्रीम कोर्ट बार असोसिएशनचे माजी अध्यक्ष राम जेठमलानी यांच्या म्हणण्यानुसार, 1995 मध्ये भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने निर्णय दिला की "सामान्यपणे, हिंदुत्व ही जीवनपद्धती किंवा मानसिक स्थिती समजली जाते आणि त्याची बरोबरी केली जाऊ शकत नाही. धार्मिक हिंदू कट्टरतावादासह किंवा समजून घेणे ... ही एक चुकीची आणि कायद्याची चूक आहे या गृहितकावर पुढे जाणे ... की हिंदूत्व किंवा हिंदू धर्म या शब्दांचा वापर हे हिंदू धर्माव्यतिरिक्त इतर कोणत्याही धर्माचे पालन करणाऱ्या सर्व व्यक्तींशी विरोधी वृत्ती दर्शवते. हिंदू धर्म... हे शब्द धर्मनिरपेक्षतेला चालना देण्यासाठी किंवा भारतीय लोकांच्या जीवनपद्धतीवर आणि भारतीय संस्कृतीवर किंवा आचारविचारांवर भर देण्यासाठी किंवा कोणत्याही राजकीय पक्षाच्या धोरणावर भेदभाव किंवा टीका करण्यासाठी भाषणात वापरले गेले असावेत. असहिष्णु." जेठमलानी यांच्या मते, सर्वोच्च न्यायालयाने या शब्दाचा "खरा अर्थ" योग्यरित्या स्पष्ट केला आहे आणि "हिंदुत्व कोणत्याही संघटित धर्माशी शत्रुत्व नाही किंवा ते कोणत्याही धर्माचे श्रेष्ठत्व दुसऱ्यासाठी घोषित करत नाही". त्यांच्या मते, हे दुर्दैवी आहे की "जातीय प्रचार यंत्रणा अथकपणे "हिंदुत्व" हा जातीय शब्द म्हणून प्रसारित करते, जे राजकारणी, प्रसारमाध्यमे, नागरी समाज आणि बुद्धीमंतांसह मत नेत्यांच्या मनात आणि भाषेत देखील अंतर्भूत झाले आहे". भारतीय वकील अब्दुल नुरानी हे असहमत आहेत आणि ते म्हणतात की सर्वोच्च न्यायालयाने 1995च्या आपल्या निर्णयात "हिंदुत्वाला एक सौम्य अर्थ दिला आहे, हिंदुत्वाला भारतीयीकरण इ. असे म्हणले आहे." आणि हे खटल्यातील तथ्यांपासून अनावश्यक विषयांतर होते आणि असे करताना न्यायालयाने धर्म आणि राजकारण वेगळे करणारी भिंत पाडली असावी."