शास्त्रीय संस्कृत

संस्कृत भाषेचे प्रारंभिक वैदिक स्वरूप हे शास्त्रीय संस्कृतच्या तुलनेत फारच कमी एकसंध होते जे व्याकरणकारांनी इसवीसनाच्या पूर्व कालखंडात मध्यभागी 1ल्या सहस्राब्दीच्या मध्यापर्यंत परिभाषित केले होते.

रिचर्ड गॉम्ब्रिच - एक भारतशास्त्रज्ञ आणि संस्कृत, पाली आणि बौद्ध अभ्यासाचे अभ्यासक यांच्या मते - ऋग्वेदात सापडलेली पुरातन वैदिक संस्कृत आधीच वैदिक काळात विकसित झाली होती, ज्याचा पुरावा नंतरच्या वैदिक साहित्यात आढळतो. हिंदू धर्माच्या सुरुवातीच्या उपनिषदांमधील भाषा आणि उत्तरार्धातील वैदिक साहित्य शास्त्रीय संस्कृतपर्यंत पोहोचते, तर पुरातन वैदिक संस्कृत बुद्धाच्या काळापर्यंत प्राचीन भारतीय ऋषीमुनींशिवाय सर्वांसाठी दुर्गम झाली होती, असे गोम्ब्रिच सांगतात.

संस्कृत भाषेच्या औपचारिकतेचे श्रेय पाणिनी, पतंजलीच्या महाभाष्य आणि कात्यायनाच्या भाष्यासह पतंजलीच्या कार्यापूर्वीचे आहे. पाणिनीने अष्टाध्यायी ('आठ-अध्याय व्याकरण') रचले. ते कोणत्या शतकात जगले हे अस्पष्ट आणि वादातीत आहे, परंतु त्यांचे कार्य साधारणपणे 6व्या आणि 4व्या शतकाच्या दरम्यानचे असल्याचे मान्य केले जाते.

अष्टाध्यायी हे संस्कृत व्याकरणाचे पहिले वर्णन नव्हते, परंतु ते सर्वात प्राचीन आहे जे पूर्णतः टिकून राहिले आहे आणि फोर्टसन म्हणतात की दीर्घ व्याकरणात्मक परंपरेचा कळस म्हणजे "प्राचीन जगाच्या बौद्धिक चमत्कारांपैकी एक आहे." पाणिनी यांनी त्यांच्यासमोर संस्कृत भाषेच्या ध्वन्यात्मक आणि व्याकरणात्मक पैलूंवरील दहा विद्वानांचा उल्लेख केला आहे, तसेच भारतातील विविध प्रदेशांमध्ये संस्कृतच्या वापरातील रूपे देखील दिली आहेत. त्याने उद्धृत केलेले दहा वैदिक विद्वान हे पिशाली, कश्यप, गार्ग्य, गालव, चक्रवर्माण, भारद्वाज, शाकटयान, शाकल्य, सेनाक आणि स्फोटायन आहेत.पाणिनीचा अष्टाध्यायी व्याकरणाचा पाया बनला, एक वेदंगा.

अष्टाध्यायीमध्ये, ग्रीक किंवा लॅटिन व्याकरणकारांमध्ये समांतर नसलेली भाषा अशा पद्धतीने पाहिली जाते. पाणिनीचे व्याकरण, रेनो आणि फिलिओझट यांच्या मते, भाषिक अभिव्यक्ती परिभाषित करणारे आणि संस्कृत भाषेसाठी मानक ठरवणारे क्लासिक आहे. पाणिनीने वाक्यरचना, आकृतिविज्ञान आणि शब्दकोश यांचा समावेश असलेल्या तांत्रिक धातुभाषेचा वापर केला. ही धातुभाषा मेटा-नियमांच्या मालिकेनुसार आयोजित केली गेली आहे, ज्यापैकी काही स्पष्टपणे सांगितले आहेत तर इतर काढले जाऊ शकतात. आधुनिक भाषाशास्त्राच्या विश्लेषणामध्ये फरक असूनही, पाणिनीचे कार्य विसाव्या शतकापर्यंत भाषाशास्त्राचे मौल्यवान आणि सर्वात प्रगत विश्लेषण असल्याचे आढळून आले आहे. पाणिनीचा व्याकरणाचा सर्वसमावेशक आणि वैज्ञानिक सिद्धांत हा शास्त्रीय संस्कृतच्या प्रारंभाच्या चिन्हासाठी पारंपारिकपणे घेतला जातो. त्यांच्या पद्धतशीर ग्रंथाने प्रेरित केले आणि संस्कृत ही दोन सहस्राब्दींपर्यंत शिक्षण आणि साहित्याची प्रमुख भारतीय भाषा बनवली. हे अस्पष्ट आहे की पाणिनीने स्वतः त्याचा ग्रंथ लिहिला की त्याने मौखिकपणे तपशीलवार आणि अत्याधुनिक ग्रंथ तयार केला आणि नंतर तो आपल्या विद्यार्थ्यांद्वारे प्रसारित केला. आधुनिक शिष्यवृत्ती सामान्यतः स्वीकारते की अष्टाध्यायीच्या कलम 3.2 मधील लिपी ('लिपि') आणि लिपिकारा ('स्क्राइब') सारख्या शब्दांच्या संदर्भांवर आधारित, त्याला लेखनाचा एक प्रकार माहित होता.