सूर्याचे राशिभ्रमण

सूर्य ठरावीक काळानंतर एका तारकासमूहामधून दुसऱ्या तारकासमूहामध्ये जातांना दिसतो. सूर्याच्या या मार्गास क्रांतिवृत्त असे म्हणतात. या मार्गाचे प्रत्येकी तीस अंशाचे असे बारा भाग केले आहेत. या प्रत्येक भागात सव्वादोन नक्षत्रे येतात. ही २। नक्षत्रे मिळून जो तारकासमूह बनतो त्याला एक राशी असे म्हणतात. असे एकूण १२ तारकासमूह आहेत. ह्या राशी क्रमवार मेष, वृषभ, मिथुन, कर्क, सिंह, कन्या, तूळ, वृश्चिक, धनु, मकर, कुंभ, मीन अशा आहेत. ज्या वेळी राशींची संकल्पना मांडण्यात आली त्या वेळी 'वसंतसंपात' बिंदू मेष राशीमध्ये होता म्हणूनच मेष ही सुरुवातीची रास मानली जाते.

अभिजित नावाचे एक २८वे एक-चरणी नक्षत्र मानले जाते. हे छोटे नक्षत्र उत्तराषाढा आणि श्रवण यां नक्षत्रांदरम्यान येते. अभिजित नक्षत्रात सूर्य २१ ते २३ जानेवारी या काळात असतो.

प्रत्येक नक्षत्राचे चार चरण (भाग) अाहेत अशी कल्पना केली आहे. त्यामुळे काही पूर्ण नक्षत्रे व काही नक्षत्रांचे काही चरण मिळून एक रास बनते. एका राशीत २। नक्षत्रे म्हणजे नक्षत्रांचे एकूण नऊ चरण असतात. चरण दाखवण्याची पद्धत अशी :- आश्विनी-१, मृग-२, चित्रा-३, ४ विशाखा-४ म्हणजे अनुक्रमे आश्विनी नक्षत्राचा पहिला चरण, मृगाचा दुसरा, चित्राचे तिसरा व चौथा चरण, आणि विशाखाचा चौथा चरण.

रास, तिच्यातील नक्षत्रे आणि त्यांचे चरण

• मेष : आश्विनी + भरणी + कृत्तिका-१
• वृषभ : कृत्तिका-२, ३, ४ + रोहिणी + मृग-१, २
• मिथुन : मृग-३, ४ +आर्द्रा + पुनर्वसू-१, २, ३
• कर्क : पुनर्वसू-४ + पुष्य + आश्लेषा
• सिंह : मघा + पूर्वा + उत्तराफाल्गुनी-१
• कन्या : उत्तरा-२, ३, ४ + हस्त + चित्रा-१, २
• तूळ : चित्रा-३, ४ + स्वाती + विशाखा-१, २, ३
• वृश्चिक : विशाखा- ४ + अनुराधा + ज्येष्ठा
• धनु : मूळ + पूर्वाषाढा + उत्तराषाढा-१
• मकर : उत्तराषाढा-२, ३, ४ + श्रवण + धनिष्ठा-१, २
• कुंभ : धनिष्ठा-३, ४ + शततारका + पूर्वाभाद्रपदा-१, २, ३
• मीन : पूर्वाभाद्रपदा-४ + उत्तराभाद्रपदा + रेवती

सूर्याच्या प्रत्येक राशीत व नक्षत्रात राहण्याच्या अंदाजे तारखा

• कन्या रास : १७ सप्टेंबर ते १६ आॅक्टोबर
• कर्क रास: १६ जुलै ते १६ आॅगस्ट
• कुंभ रास : १३ फेब्रुवारी ते १३ मार्च
• तूळ रास : १७ आॅक्टोबर ते १५ नॊव्हेंबर
• धनु रास : १६ डिसेंबर ते १३ जानेवारी
• मकर रास : १४ जानेवारी ते १२ फेब्रुवारी
• मिथुन रास : १५ जून ते १५ जुलै
• मीन रास : १४ मार्च ते १३ एप्रिल
• मे़ष रास : १४ एप्रिल ते १३ मे
• वृश्चिक रास : १६ नॊव्हेंबर ते १५ डिसेंबर
• वृषभ रास : १४ मे ते १४ जून
• सिंह रास : १७ आॅगस्ट ते १६ सप्टेंबर

---

• आश्विनी नक्षत्र : १४ एप्रिल ते २६ एप्रिल
• भरणी नक्षत्र : २७ एप्रिल ते १० मे
• कृत्तिका नक्षत्र : ११ मे ते २४ मे
• रोहिणी नक्षत्र : २५ मे ते ७ जून
• मृग नक्षत्र : ८ जून ते २१ जून
• आर्द्रा नक्षत्र : २२ जून ते ५ जुलै
• पुनर्वसू नक्षत्र : ६ जुलै ते १९ जुलै
• पु़्ष्य नक्षत्र : २० जुलै ते २ आॅगस्ट
• आश्ले़षा नक्षत्र : ३ आॅगस्ट ते १६ आॅगस्ट
• मघा नक्षत्र : १७ आॅगस्ट ते २९ आॅगस्ट
• पूर्वा (फाल्गुनी) नक्षत्र : ३० आॅगस्ट ते १२ सप्टेंबर
• उत्तरा (फाल्गुनी) नक्षत्र : १३ सप्टेंबर ते २६ सप्टेंबर
• हस्त नक्षत्र : २७ सप्टेंबर ते ९ आॅक्टोबर
• चित्रा नक्षत्र : १० आॅक्टोबर ते २३ आॅक्टोबर
• स्वाती नक्षत्र : २४ आॅक्टोबर ते ५ नॊव्हेंबर
• विशाखा नक्षत्र : ६ नोव्हेंबर ते १८ नॊव्हेंबर
• अनुराधा नक्षत्र : १९ नोव्हेंबर ते २ डिसेंबर
• ज्येष्ठा नक्षत्र : ३ डिसेंबर ते १५ डिसेंबर
• मूळ नक्षत्र : १६ डिसेंबर ते २८ डिसेंबर
• पूर्वाषाढा नक्षत्र : २९ डिसेंबर ते १० जानेवारी
• उत्तराषाढा नक्षत्र : ११ जानेवारी ते २३ जानेवारी
• श्रवण नक्षत्र : २४ जानेवारी ते ५ फेब्रुवारी
• धनिष्ठा नक्षत्र : ६ फेब्रुवारी ते १८ फेब्रुवारी
• शततारका नक्षत्र : १९ फेब्रुवारी ते ३ मार्च
• पूर्वाभाद्रपदा नक्षत्र : ४ मार्च ते १७ मार्च
• उत्तराभाद्रपदा नक्षत्र : १८ मार्च ते ३० मार्च
• रेवती नक्षत्र : ३१ मार्च ते १३ एप्रिल

सूर्याच्या नक्षत्रात असण्याबद्दल काही सामाजिक व सांस्कृतिक संकल्पना

• सत्तावीस वजा नऊ = शून्य :- मृग, आर्द्रा, पुनर्वसू, पुष्य, आश्लेषा, मघा, पूर्वा, उत्तरा आणि हस्त ही महाराष्टातल्या पावसासाठीची नऊ नक्षत्रे आहेत. सूर्य मृग नक्षत्रात आला की, पावसाळा सुरू होतो आणि तो चित्रा नक्षत्रात गेला की, पावसाळा संपतो. म्हणून मृग ते हस्त ही सारी पावसाची नक्षत्रे मानली जातात. एकूण नक्षत्रे सत्तावीस असली तरी यांच नऊ नक्षत्रांत पाऊस पडला नाही तर परिणाम शून्य. त्यामुळे, सत्तावीस वजा नऊ = शून्य!
• जॆव्हा सूर्य मृग नक्षत्रात असतो, तॆव्हा गडगडाटासह माॅन्सूनपूर्व पाऊस पडतो. नैर्ऋत्य माॅन्सून देशात प्रवेश करण्याचा प्रयत्न करीत असतो, पण देशावरची परिस्थिती त्याला अडथळा करते. या संघर्षातून ढगांचा गडगडाट होतो. काही दिवसातच माॅन्सूनचा जोर वाढतो आणि सर्व अडथळे दूर करून माॅन्सून भारतभर पसरतो.
• जेव्हा सूर्य हस्त नक्षत्रात असतो, तेव्हा महाराष्ट्रात हत्तीच्या सोंडेसारखा मुसळधार पाऊस पडतो. हत्तीचे चित्र काढलेल्या बसायच्या लाकडी पाटाभोवती फेर धरून स्त्रिया व मुली भोंडला खेळतात.
• २५ मे रोजी सूर्य रोहिणी नक्षत्रात येतो. तो दिवस धरून पुढचे एकूण नऊ दिवस मध्य प्रदेश आणि आजूबाजूच्या ताज्यांत हवेचे तापमान खूप जास्त असते आणि उन्हाळ्याची सर्वाधिक तीव्रता जाणवते.
• वैशाख वणवा :- वैशाखात जंगलांना आगी लागण्याचे प्रमाण जास्त असते. अश्या आगीला वैशाख वणवा म्हणतात. एखाद्याच्या आयुष्यात रखरखाट असेल, तर त्यालाही वैशाख वणव्याची उपमा देतात.
• काल वैसाखी : बंगालमध्ये वैशाख महिन्यात ज्या स्थानिक वावटळी आणि धुळीची वादळे हॊतात त्यांना काल वैसाखी म्हणतात.
• श्रावणधारा : महाराष्ट्रात श्रावण महिन्यात सौम्य ऊन व झिमझिम पाऊस पडतो, अशा पावसाला श्रावणधारा म्हणतात.