गजानन पेंढरकर

गजानन केशव पेंढरकर (जन्म : १२ सप्टेंबर, इ.स. १९३४;मृत्यू : ८ ऑक्टोबर, इ.स. २०१५) हे एक मराठी उद्योजक होते. बुद्धिमत्ता आणि प्रयोगशीलता यांच्या जोरावर त्यांनी त्यांच्या आयुर्वेदाच्या ज्ञानाचा उपयोग करून आपल्या वडिलांची-केशव विष्णू पेंढरकरांची, विको (विष्णू इंडस्ट्रियल केमिकल कंपनी) नावाची कंपनी भरभरभराटीला आणली.

अहमदाबादमध्ये फार्मसीची पदवी परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यानंतर, १९५७ मध्ये पेंढरकर वडिलांच्या व्यवसायात सहभागी झाले. संकुचित वृत्ती न ठेवता धाडस करायचे हे त्यांनी मनाशी पक्के ठरवले होते. त्याच दृष्टीनं ते कामालाही लागले.

सुरुवातीला, निरनिराळ्या प्रकारच्या २० दुर्मीळ जडीबुटी, वनस्पती आणि इतर औषधं वापरून संपूर्ण स्वदेशी आयुर्वेदिक दंतमंजन व टूथपेस्ट तयार करण्यात त्यांना यश आले. सुरुवातीला, मुंबईत परळ येथे १२०० चौरस फुटाच्या जागेत 'विको'ची उत्पादने तयार होत असत. पण कामाचा व्याप हळूहळू वाढत गेला आणि पेंढरकांनी डोंबिवलीत ८० हजार चौरस फूट जागा घेऊन तेथे अत्याधुनिक कारखाना उभारला. आज नागपूर आणि गोव्यातही विकोची युनिटे आहेत. आयुर्वेदाचे महत्त्व कळल्याने 'विको'च्या सर्वच उत्पादनांना देश-विदेशातून मागणी आहे. आशिया, युरोप, अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया आणि आफ्रिकेसह ४० देशांत 'विको' लोकप्रिय आहे. १९८० साली 'विको' ची वार्षिक उलाढाल फक्त ३ कोटींची होती, २०१५ साली ती एक हजार कोटीच्या आसपास आहे.

दंतमंजन व सौंदर्यप्रसाधनांच्या क्षेत्रात अनेक कंपन्या बाजारात आल्या असल्या तरी विकोने सामान्यांच्या मनात जो विश्वास आजही संपादन करून ठेवला त्याचे श्रेय पेंढरकरांच्या सौजन्यशील कृतिशीलतेत सामावले आहे. प्रतिस्पर्धी कंपन्यांनी विकोची उत्पादने सौंदर्यप्रसाधनेच आहेत, तेव्हा त्यांच्यावरही कर हवा, असा दबाव सरकारवर आणला. त्यातून कर लादला गेला, पण पेंढरकरांनी सर्वोच्च न्यायालयापर्यंत लढा देऊन यश मिळवले व ही आयुर्वेदिक उत्पादने आहेत, हे सरकारला मान्य करायला भाग पाडले.

गजानन पेंढरकरांनी दिलेल्या देणगीतून डोंबिवली शिक्षण प्रसरक मंडळीने डोंबिबलीत के.व्ही. पेंढरकर आर्ट्‌स, सायन्स व कॉमर्स कॉलेज काढले आहे. पेंढरकरांनी नागपुरात ’सारथी’ नावाची संस्था काढून अनेक मराठी तरुणांना उद्योगात स्थिरावण्यास मदत केली.

दूरचित्रवाणीचा काळ सुरू झाल्यावर मराठी मालिकांना कुणी प्रायोजक मिळत नव्हते त्या काळात पेंढरकर कलाक्षेत्राच्या पाठीशी भक्कमपणे उभे राहिले. अनेक त्यांच्या सक्रिय योगदानामुळेच मालिका पडदा पाहू शकल्या. केवळ नफा मिळवणे, हे पेंढरकरांचे उद्दिष्ट कधीच नव्हते. त्यांनी त्यातला बराच वाटा अनेक संस्थांना देऊ केला. इंदूरची कर्करोग संशोधन संस्था त्यापैकी एक आहे.

विको कंपनीची उत्पादने

• विको वज्रदंती टूथ पावडर आणि टूथपेस्ट
• विको टर्मरिक (स्किन) क्रीम
• विको हर्बल शेव्हिंग क्रीम
• विको नारायणी तेल

आत्मचरित्र

गजानन पेंढरकरांनी ’कर्म चाले संगती’ नावाचे आत्मचरित्र लिहिले आहे.

गजानन पेंढरकर यांना मिळालेले पुरस्कार

• निर्वाण संस्थेचा मराठी उद्योजक जीवनगौरव पुरस्कार (मे, २०१५)