लिंगायत वाणी

लिंगायत वाणी समुदाय हा लिंगायत धर्माचा एक महत्त्वाचा उपसमुदाय आहे, जो विशेषतः व्यापार, उद्योजकता, आणि आर्थिक क्षेत्राशी संबंधित आहे. महाराष्ट्र, कर्नाटक, आणि तेलंगणामध्ये लिंगायत वाणी समुदायाची लक्षणीय वस्ती आहे. या समुदायाचा इतिहास, धर्म, आणि सामाजिक योगदान महत्त्वाचे आहेत.

वाणी हे नाव संस्कृत शब्द 'वाणिज्य' पासून आले आहे, ज्याचा अर्थ व्यापार आहे.

उत्पत्ती

13 व्या शतकापासून, आंध्रातील शिलालेखांमध्ये "वीर बालंज्य" यांचा उल्लेख आहे, जे लांब पल्ल्याच्या व्यापाराचे व्यवस्थापन करणारे योद्धा व्यापारी होते आणि जे शस्त्रसज्जा सुरक्षा देत होते. ते पेक्कंद्र संघटनांचे भाग होते, जे कोमटी व्यापाऱ्यांशी संबंधित नगरा पासून वेगळे होते, आणि त्यात रेड्डी, बोय, आणि नायका यांसारखे पदवीधारक सदस्य होते. 500 व्यापारी संघ, ज्याला कन्नडामध्ये अय्यावोले, तेलुगूमध्ये अय्यावोळू आणि संस्कृतमध्ये आर्यारुपा असे म्हटले जाते, तो दक्षिण भारत आणि आग्नेय आशियामध्ये कार्यरत होता आणि चोळांअंतर्गत प्रसिद्ध झाला. वीर-बानजू-धर्म (आदर्श व्यापाऱ्यांचा कायदा) पाळत, ते त्यांच्या धाडस आणि उद्योगासाठी ओळखले जात होते, आणि त्यांचा प्रतीक म्हणून बैल हे त्यांचा ध्वजावर दर्शवले जात होते.

वर्ण स्थिती

1881 च्या जनगणनेत शूद्र वर्गात समाविष्ट झाल्यानंतर, वीरशैवांनी उच्च वर्गाची मागणी केली. लिंगायत समाजाने दशकांपासून त्यांच्या दाव्यांसाठी आग्रह धरला. 1926 मध्ये, बॉम्बे उच्च न्यायालयाने "वीरशैव शूद्र नाहीत" असा निर्णय दिला.

इतिहासकार वेळचेरू नारायण राव आणि संजय सुब्रह्मण्यन यांनी निरीक्षण केले की, नायक काळात, या उजव्या हाताच्या जातीने व्यापारी-योद्धा-राजे म्हणून उदय घेतला, जो नवीन संपत्ती आणि क्षत्रिय आणि वैश्य वर्णांच्या एकत्रित होण्यामुळे घडला.

सामाजिक स्थिती

लिंगायत वाणी हे उच्च वर्गातील होते आणि त्यामुळे ते कठोर शाकाहारी होते. श्रद्धालू लिंगायत मांसाहार करीत नाहीत, त्यात मासेही समाविष्ट आहेत. मद्यपानही बंदी आहे.

लिंगायत वाणी उत्तर कर्नाटकमधून महाराष्ट्रात स्थलांतरित झाले, जसे की लाड-शाखीय वाणी 13व्या शतकात चित्तोडगड, राजस्थानमधून स्थलांतरित झाले होते. महाराष्ट्र सरकारने लिंगायत वाणी आणि लाडवणी या दोन्ही समुदायांना मागासवर्गीय जातांची यादीतून वगळले आहे. या दोन्ही समुदायांचे ऐतिहासिक, सामाजिक आणि कौटुंबिक संबंध गहरे आहेत.

महाराष्ट्रात वीरशैव, गुजर आणि राजपूत ही तीन महत्त्वाची समुदाय आहेत. उत्तर कर्नाटकमधून स्थलांतरित झालेले वीरशैव वाणी मुख्यतः दक्षिण महाराष्ट्र आणि मराठवाड्यात आढळतात, तर उत्तर भारतातून स्थलांतरित झालेल्या गुजर आणि राजपूत उत्तर महाराष्ट्रातील जिल्ह्यांमध्ये वसले आहेत. हे समुदाय श्रीमंत होते, शस्त्रास्त्रांसारखे तलवारी, बंदूक वगैरे ठेवायचे आणि सामान्यतः स्थानिक गाव प्रमुख असायचे. मराठ्यांनंतर लिंगायत वाणी राजकारण आणि स्थानिक बाजारांमध्ये एक प्रभावी समुदाय म्हणून पाहिले जात होते.

उत्सव आणि देवता

ते धार्मिक लोक आहेत आणि सर्व हिंदू देवता आणि देवतेची पूजा करतात, त्यांना शिवाच्या रूपांमध्ये मानतात. त्यांची मुख्य कुटुंबिक देवता म्हणजे तुळजापूरची अंबाबाई, जटमधील बानली आणि दणम्माई, कोकणमधील धनाई, कोल्हापूरमधील इसाई, जनाई आणि जोतिबा, जेजुरीतील खंडोबा, महादेव, तिरुपतीतील मलिकार्जुन आणि व्यंकोबा जवळील, साताऱ्यातील रेवनसिद्धेश्वर, बडामीतील शाकांबरी, शोलापूरमधील सिद्धेश्वर, बिजापूरमधील साउंडत्तीची यल्लम्मा, नांदेडमधील मुक्हेडचा वीरभद्र आणि यासाठी ते तीर्थयात्रेला जातात.

कुटुंबिक देवता

त्यांच्या प्रमुख कुटुंब गोट्रांमध्ये नंदी, वीर (किंवा वीर किंवा वीरभद्र), वृषभ, स्कंद आणि भृंगी यांचा समावेश आहे. ते आपल्या कुलदेवते म्हणून वीरभद्र किंवा नरसिंहाची पूजा करतात आणि काहींमध्ये भद्रकाली, भवानी माता किंवा सातवाई माता हाही कुलदेवते म्हणून असतात.

नांदेड येथील लिंगायत वाणी वीरभद्राच्या पूजा मुक्हेड येथे त्यांच्या कुलदैवत म्हणून करतात आणि पुजारी सामान्यत: लिंगायत वाणी असतो. पूजा जंगमांच्या द्वारा केली जाते आणि ती ब्राह्मणांप्रमाणेच असते, परंतु ते आपल्या देवतांना लाल फुलं किंवा केवडा फुलं अर्पण करत नाहीत.

ते मराठी आडनाव घेतात जसे की देशमुख, देवणे, कल्याणी, देसाई, गौड, नांदेडकर, एकलारे, राव, अक्का, बगमरे, डोंगरी, फालके, नायक, उंब्रे, नंदकुळे इत्यादी.

अनेक वीरशैव शासकांचे कुलदेवते म्हणून वीरभद्राची पूजा होती आणि विशेष जेवण तयार केले जात होते. त्यांच्यातील अनेक योद्धे "जय वीरभद्र" ह्या घोषवाक्यांसह शत्रूंना वारंवार खिळवून, छिन्न करून पराजित करत होते. लिंगायत वाणींच्या विवाहांमध्ये 'गुगुल' समारंभ असतो, ज्यात श्री गणेश आणि वीरभद्राची पूजा केली जाते. हे समारंभ वधू किंवा वर आणि त्यांच्या मातांनी केले जातात.

ते पश्चिम महाराष्ट्र (कोंकण, पुणे, कोल्हापूर) आणि पूर्व महाराष्ट्र - मराठवाडा क्षेत्र (परभणी, नांदेड, लातूर, उधीर, यवतमाळ, अहमदनगर) तसेच उत्तर कर्नाटका क्षेत्रात व्यापकपणे पसरलेले आहेत.

ते मराठी बोलतात आणि काहींनी कर्नाटकी (उत्तर कर्नाटका प्रदेशातील) भाषाही बोलली जाते. लिंगायत पारंपरिकपणे स्वतःला ब्राह्मणांप्रमाणेच मानवी स्तरावर समजत, आणि काही पारंपरिक लिंगायत इतके ब्राह्मण विरोधी होते की त्यांना ब्राह्मणांद्वारे तयार केलेले किंवा हाताळलेले अन्न खात नसे.

इतिहास

ते व्यापारी, वणी, कृषक आणि जमिनदार होते आणि काही जण 19 व्या शतकापूर्वी जागीरदार देखील होते. त्यांना देसाई, अक्का, राव, देशमुख किंवा पाटील ह्या उपाध्या देण्यात आले होत्या.

बाणजीगांना अनेक विजयनगर दस्तऐवजांमध्ये संपन्न व्यापारी म्हणून उल्लेखित केले गेले आहे, जे शक्तिशाली व्यापार गिल्ड्सचे नियंत्रण करत होते. त्यांची निष्ठा मिळविण्यासाठी, विजयनगर राजांनी त्यांना देसाई किंवा "देशातील पर्यवेक्षक" म्हणून नियुक्त केले.

प्रसिद्ध व्यक्तिमत्त्वे:

1. शिवराज विश्वनाथ पाटील - भारताचे गृहमंत्री (2004–2008) आणि 10 व्या लोकसभेचे अध्यक्ष (1991–1996).
2. अजीत माधवराव गोपचडे - भाजप सदस्य, राज्यसभेचे सदस्य, महाराष्ट्रातील कार्यकर्ते आणि 1992 मध्ये बाबरी मशीद पाडण्यात भाग घेणारे एक काऱ्यसेवक.
3. बसवराज माधवराव पाटील - 13 व्या महाराष्ट्र विधानसभेचे सदस्य.
4. मुरुगेश रुद्रप्पा निराणी - भारतीय राजकारणी, माजी कॅबिनेट मंत्री (मोठ्या आणि माध्यम प्रमाणातील उद्योग मंत्रालय) आणि RSS चे निष्ठावान समर्थक.
5. बसनगौडा आर. पाटील - भारतीय राजकारणी.