रामकृष्ण विठ्ठल लाड

भाऊ दाजी लाड

डॉ. रामचंद्र विठ्ठल लाड ऊर्फ भाऊ दाजी लाड (इ.स. १८२४ - मे ३१, इ.स. १८७४) हे मराठी इतिहास-अभ्यासक, संशोधक, सामाजिक कार्यकर्ते आणि निष्णात डॉक्टर होते. ज्ञान प्रसारक सभा ही संघटना डॉ भाऊ दाजी लाड यांनी विकसित केली आहे 1866 मध्ये दादाभाई नौरोजीनी ईस्ट इंडिया असोसिएशनची लंडन येथे स्थापना केली होती. 1869 मध्ये तिची मुंबई येथे शाखा स्थापन केली. मुंबई शाखेचे अध्यक्ष भाऊ दाजी लाड होते. Bombay association (26 August 1852)चे भाऊ दाजी सरचिटणीस होते.

जीवन

लाडांचा जन्म १८२२ साली ८ जून १८२१ रोजी तत्कालीन पोर्तुगीज गोव्यातत्यांच्या आजोळच्या मांजरे गावी, एका सामान्य सारस्वत कुटुंबात झाला.गोव्यातील पार्से हे त्यांचे मूळ गाव. लाडांचे वडील मातीच्या मूर्ती घडवणारे मूर्तिकार होते. बालपणी लहानग्या रामकृष्णाची बुद्धिबळातील चमक पाहून एका इंग्रज गृहस्थांनी रामकृष्णाच्या वडिलांना त्याला इंग्रजी शाळेत पाठवण्यासाठी राजी केले. इंग्रजी शाळेत शिकण्यासाठी लाड मुंबईतल्या एल्फिन्स्टन महाविद्यालयात दाखल झाले. शालेय अभ्यासातही चमक दाखवत त्यांनी अनेक शिष्यवृत्त्या मिळवल्या. या काळातच लाडांचे वडील वारले. वडिलांपश्चात त्यांनी आपल्या आईची व धाकटा भाऊ नारायण यांची जबाबदारी वाहिली. नारायण दाजी लाड देखील शिकून पुढे डॉक्टर बनले.

शालेय शिक्षणानंतर लाडांना एल्फिन्स्टन विद्यालयातच शिकवण्याची नोकरी मिळाली. या काळात त्यांनी प्राचीन संस्कृत वाङ्मय अभ्यासले व संस्कृत साहित्यिकांच्या जीवनकाळाबद्दल, कालनिश्चितीबद्दल, तसेच गुप्तकालीन इतिहासाबद्दल त्यांनी मोलाचे संशोधन केले. त्यानंतर त्यांनी मुंबईतील ग्रँट मेडिकल कॉलेजात प्रवेश घेतला. १८५० साली वैद्यकीचा अभ्यासक्रम पुरा करणाऱ्या पदवीधरांच्या पहिल्या तुकडीत ते होते.

१८५१ साली त्यांनी मुंबईत डॉक्टरकी आरंभली. वैद्यकीय पेशास अनुसरत त्यांनी वैद्यकीतही संशोधन केले. महारोगावरील औषधाचा त्यांनी लावलेला शोध, हे त्यांचे वैद्यकशास्त्रातील मोठे योगदान आहे. त्यांच्या कामामुळे मुंबईतील एतद्देशीय व इंग्लंड, फ्रान्स, जर्मनी, अमेरिका इत्यादी परदेशांतील वैज्ञानिक सोसायट्यांनी त्यांना मानद सभासदत्व बहाल केले. सामाजिक सुधारणेच्या कार्यक्रमांतही त्यांचा सक्रिय सहभाग होता. विधवा पुनर्विवाह, स्त्रीशिक्षणव अंधश्रद्धा निर्मूलन यांविषयीच्या उपक्रमांना त्यांनी पाठबळ पुरवले. मुंबईतील प्रशासकीय, राजकीय सुधारणांमध्येही त्यांनी स्वारस्याने भाग घेतला. १८६९ व १८७१ सालीं अशा दोन वेळा ते मुंबईच्या नगरपालपदासाठी निवडले गेले. त्यांचा विवाह येसाबादादा धुमे यांची कन्या पार्वती बरोबर झाला. त्यांना विठ्ठल आणि द्वारकानाथ हे दोन मुलगे होते.सन १८४३ साली त्यांनी एल्फिन्स्टन हायस्कूल मध्ये शिक्षकाची नोकरी पत्करली. सन १८४५ मध्ये जगन्नाथ शंकरशेठ ह्यांनी स्थापन केलेल्या ग्रँट मेडिकल कॉलेज मध्ये वैद्यकीय शिक्षण घेण्यासाठी त्यांनी शिक्षकाच्या नोकरीचा राजीनामा दिला. तिथे त्यांनी ग्रंथपाल म्हणून नोकरी करत वैद्यकीय शिक्षण पूर्ण केले. सन १८५० च्या पदवीधरांच्या पहिल्या तुकडीत ते होते.१८५१ मध्ये स्थापन झालेल्या ग्रँड मेडिकल सोसायटीचे ते पहिले उपाध्यक्ष आणि नंतर सन १८५५ ते १८५७ या काळात ते अध्यक्ष होते. मे ३१, १८७४ रोजी वयाच्या ५२ व्या वर्षी लाड यांचे निधन झाले.

संस्था

मुंबईतील राणीच्या बागेत (नवीन नाव जिजामाता उद्यान) असलेल्या व्हिक्टोरिया अँड अल्बर्ट म्युझियमचे नाव १९७५ साली बदलून भाऊ दाजी लाड वस्तुसंग्रहालय असे करण्यात आले. ग्रँट कॉलेज मेडिकल सोसायटीची (८ नोव्हेंबर १८५१) स्थापना झाली. या संस्थेचे उपाध्यक्ष डॉ. भाऊ दाजी होते.

भाऊ दाजी लाड यांची चरित्रे

• "समाजधुरीण डॉ. भाऊ दाजी लाड” : लेखक अ.प्र. जामखेडकर
• "डॉ. भाऊ दाजी लाड यांचे राजकीय व सामाजिक कार्य" : लेखिका डॉ. सुरेखा सावंत
• "डॉक्टर भाऊ दाजी लाड यांचे चरित्र" : लेखक श्रीनिवास नारायण कर्नाटकी