राजोपाध्याय

राजोपाध्याय हे प्राचीन नेपाळमधील ब्राह्मण पुरोहितांपैकी एक आहेत. त्यांना स्थानिक नेवार भाषेत बाज्या, ब्रह्मू, ब्राह्मण असेही म्हणतात.

प्राचीन नेवार राज्यांमध्ये राजोपाध्याय हे राजे आणि राजगुरू, पुरोहित, राजनैतिक, अर्थव्यवस्था, समाज, मुत्सद्देगिरी इत्यादी बाबींमध्ये सल्लागाराची भूमिकाही बजावत असत. राजोपाध्याय विशेषतः नेवार समाजात तांत्रिक गुरू म्हणून ओळखले जातात. जगाच्या अनेक भागांमध्ये, काही नामशेष किंवा लुप्त होत चाललेल्या तांत्रिक परंपरा आजही या समुदायाने त्यांच्या विधींद्वारे जतन केल्या आहेत.

काठमांडू खोऱ्यात आणि इतर भागात नेवार संस्कृतीचा भक्कम पाया रचण्यातही राजोपाध्याय गुरूंनी महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

इतिहास

राजोपाध्यायांचा इतिहास लिच्छवीपूर्व काळातही तत्कालीन नेपाळ मंडळात सापडतो. काही तज्ञांनी असा दावा केला आहे की राजोपाध्याय थारी हे नेपाळचे स्थानिक आहेत.

इतिहासावर नजर टाकल्यास असे दिसून येते की राजोपाध्याय वेगवेगळ्या कालखंडात नेपाळमध्ये आले. लिच्छवीपूर्व काळात, लिच्छवी काळातील विविध राजांच्या कारकिर्दीत, सिमरनगढ राज्यातील मल्ल राजांसह, विविध मल्ल राजांच्या कारकिर्दीत, त्यांपैकी काहींनी नेवार राज्यावर राज्य करण्यासाठी काठमांडू खोऱ्यात प्रवेश केलेला दिसतो.

राजोपाध्याय हे फार पूर्वी खोऱ्यातील मोठ्या मंदिरांचे पुजारी होते. राजोपाध्याय अजूनही चार नारायण 'चांगू', 'इचांगू', 'बिशंखू' आणि 'शेष नारायणांचे' पुजारी आहेत. प्रसिद्ध पशुपतीनाथ मंदिरातही राजोपाध्यायांचा काही काळ पुजारी असल्याचा इतिहास आहे. राजोपाध्याय हे काठमांडू खोऱ्यातील तीनही प्रमुख तलेजू मंदिरांचे पुजारी आहेत. त्याचप्रमाणे काठमांडूच्या माखन टोलमध्ये महेंद्रेश्वर महादेव मंदिर, अटको नारायण मंदिर, राम मंदिर, पशुपती परिसरातील श्री दक्षिणामूर्ती मंदिर, राम मंदिर, ललितपूर येथील दशमहाविद्या देवीच्या जवळील देवी, सिद्धिलक्ष्मी पूर्णचंडी मंदिर, कृष्णा मंदिर आदी प्रसिद्ध मंदिरे आहेत. अजूनही फक्त राजोपाध्यायांनाच येथील पूजेचा मान आहे.