मेघगर्जनेचे वादळ

मेघगर्जनेचे वादळ
हवेल्सी, जर्मनी मधील मेघगर्जनेचे वादळ
घटनेचे क्षेत्र	प्रामुख्याने उष्णकटिबंधीय प्रदेशात आढळते आणि समशीतोष्ण प्रदेशात देखील आढळते.
हंगाम	सामान्यतः वसंत ऋतु आणि उन्हाळ्यात
प्रभाव/ परिणाम	वादळावर अवलंबून असते, पाऊस, गारपीट आणि / किंवा जास्त वारा यांचा समावेश असू शकतो. पूर किंवा आग कारणीभूत ठरू शकते.

मेघगर्जनेचे वादळ

मेघगर्जनेचे वादळ, ज्याला विद्युत वादळ किंवा विजेचे वादळ देखील म्हणले जाते. हे एक वादळ आहे ज्याचे विजेचा कडकडाट आणि ढगांचा गडगडाट असतो. Relatively weak thunderstorms are sometimes called thundershowers."NWS JetStream". National Weather Service. 26 January 2019 रोजी पाहिले.</ref> जर का हे वादळ तुलनेने कमकुवत असेल तर त्याला वादळी वाऱ्याचा पाऊस म्हणतात. मेघगर्जनेचे वादळ एका कम्युलोनिंबस म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ढगांच्या प्रकारातून उद्भवते. हे सहसा जोरदार वारा यांच्यासमवेत असते आणि बऱ्याचदा मुसळधार पाऊस आणि काहीवेळा यात बर्फ किंवा गारांचा वर्षाव होतो. तसेच काही मेघगर्जनेच्या वादळामुळे थोड्याच प्रमाणात पाऊस पडतो; मुसळधार पाऊस पडत नाही. जोरदार किंवा कडक वादळामुळे काही प्रमाणात धोकादायक हवामानातील घटनांचा समावेश होतो, ज्यात मोठ्या गारा, जोरदार वारा आणि तुफान यांचा समावेश आहे. सुपरस्टॅल्स म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या काही अतिशय तीव्र वादळे चक्रीवादळांप्रमाणे फिरतात. बहुतेक वादळे उष्ण कटिबंधीय क्षेत्राच्या थरातून फिरत असतात.

हे वादळ उबदार, आर्द्र हवेच्या वेगवान ऊर्ध्वगामी हालचालीमुळे तयार होते. उबदार, ओलसर वायु वरच्या दिशेने सरकत असताना, ती थंड होते, घनरूप होते आणि कम्युलोनिंबस ढग तयार करते जे 20 किलोमीटर (12 मील)च्या उंचीवर पोहोचू शकतात. जसजशी वर जाणारी हवा वाढते तशीतशी त्याच्या दवबिंदूचे तापमान कमी होते आणि तसतसे पाण्याच्या वाफेचे रूपांतर पाण्याच्या थेंबात आणि नंतर बर्फात होते. मेघगर्जनेच्या कक्षेत स्थानिक पातळीवर दबाव कमी होतो. या ढगात तयार झालेले थेंब पृथ्वीच्या दिशेने पडायला लागतात. थेंब पडताना ते इतर थेंबावर आदळतात आणि मोठे होत जातात. पडणारे थेंब त्यांच्या बरोबर थंड हवा सुद्धा खाली ओढायला लागतात आणि यामुळे एक थंड हवेचा प्रवाह पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर तयार होतो. हाच प्रवाह वादळी वाऱ्यात रूपांतरित होतो आणि मेघगर्जनेचे सह पाऊस सुरू होतो.

हे वादळ कोणत्याही भौगोलिक स्थानात तयार होऊ आणि विकसित होऊ शकते परंतु बहुतेक वेळा मध्य-अक्षांशामध्ये, जेथे उष्णकटिबंधीय अक्षांशांमधून उबदार, आर्द्र वायु ध्रुवीय अक्षांशांमधून थंड हवेबरोबर आदळते तेथेच हे सामान्यतः तयार होते. मेघगर्जनेचे वादळ हे हवामानातील बऱ्याच गंभीर घटनेच्या विकासासाठी जबाबदार आहे. वादळ आणि त्यांच्यासमवेत होणा-या घटनांमुळे मोठ्या प्रमाणात धोका निर्माण होतो. या वादळामुळे होणारे नुकसान मुख्यत: जोरदार वारा, मोठ्या गारा आणि अतिवृष्टीमुळे होणारे पूर यांमुळे होते. कधीकधी जोरदार मेघगर्जनेसह टॉर्नेडो आणि वॉटरस्पाउट्स तयार होतात.

या वादळाचे चार प्रकार आहेत: एकल सेल, मल्टी सेल क्लस्टर, मल्टी सेल लाइन आणि सुपरसेल्स. सुपरसेल वादळ सर्वात मजबूत आणि तीव्र असते. उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय भागात अनुकूल अनुलंब पवन प्रवाहाने तयार केलेली मेसोस्केल कन्व्हेक्टिव्ह सिस्टम चक्रीवादळाच्या विकासास जबाबदार असू शकते. कोरडे वादळ, पाऊस न पडता, त्यांच्याबरोबर येणाऱ्या ढग-ते-भूगर्भातील विजेमुळे उष्णतेमुळे वाइल्ड फायर्सचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. मेघगर्जनेचा अभ्यास करण्यासाठी अनेक मार्गांचा उपयोग केला जातोः वेदर रडार, वेदर स्टेशन आणि व्हिडिओ फोटोग्राफी. १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात गडगडाटी वादळाविषयी आणि त्यांच्या विकासासंदर्भात भूतकाळातील सभ्यतांमध्ये अनेक गैरसमज होते. मेघगर्जनेची वादळे पृथ्वीच्या पलिकडे बृहस्पति, शनि, नेपच्यून आणि बहुधा शुक्र या ग्रहांवरही देखील होतात.

मेघगर्जना होऊन एक वा अनेक वेळा वीज चमकणे या आविष्कारास गडगडाटी वादल असे म्हणतात. गडगडाटी वादळ असे म्हणतात. गडगडाटी वादळाबरोबर कधीकधी एकदम सोसाट्याचा थंड वारा वाहतो, सामान्यतः पर्जन्याच्या जाेरदार सरी पडतात. पर्जन्याच्या सरींबरोबर क्वचितप्रसंगी गारांचीही वृष्टी होते. परंतु केव्हा केव्हा हा आविष्कार पर्जन्यरहितही असतो. सोसाट्याचा वारा, मेघगर्जना, तडिताघात, पर्जन्य किंवा गारांची वृष्टी, भूपृष्ठावरील हवेच्या तापमानात झपाट्याने पडणारा उतार यांमुळे गडगडाटी वादळ हा एक लक्षणीय आविष्कार आहे. गडगडाटी वादळात प्रचंड शक्ती मुक्त केली जाते. दुसऱ्या महायुद्धात वापरल्या गेलेल्या अणुबाँबच्या शक्तीपेक्षा (२०,००० टन टीएनटी स्फोटकाच्या शक्तीपेक्षा) दहापट शक्ती चांगल्या विकसित गडगडाटी वादळात मुक्त केली जात असावी.

गडगडाटी वादळास कारणीभूत होणाऱ्या मेघास गर्जन्मेघ वा ऐरणी मेघ असे म्हणतात. हा एक उत्तुंग वाढणाऱ्या मेघाचा प्रकार आहे. त्याचा विकास ऊर्ध्व (उभ्या) दिशेने वाढणाऱ्या राशिमेघापासून होतो. गर्जन्मेघाचा तळ आर्द्र हवेत भूपृष्ठापासून ३३० ते ९०० मी. असतो, साधारण कोरड्या हवेत २,००० ते ४,००० मी. असतो. ह्या ढगाचा माथा वैषुव (५० उ. ते ५० द.मधील)-उपवैषुव (५० उ. किंवा ५० द. पासून उर्वरित उष्ण कटिबंधीय) प्रदेशात २० किमी. उंचीपर्यंत, समशीतोष्ण कटिबंधात सु. १२ किमी. उंचीपर्यंत व ध्रुवीय प्रदेशात त्यापेक्षा कमी उंचीपर्यंत असतो. गडगडाटी वादळाचा क्षैतिज (क्षितिज समांतर) विस्तार आणि व्यापलेले क्षेत्र साधारपणे अनुक्रमे ५ ते ८ चौ.किमी. व २५ ते ६४ चौ.किमी. इतके असते. गर्जन्मेघाखालच्या भागात ०º से. तापमानापेक्षा अधिक तापमान असलेले जलबिंदू असतात. मधल्या भागात ०० ते –२०० से. तापमानाचे म्हणजे अतिशीतित अवस्थेतील जलबिंदू (०० से. तापमानापेक्षा कमी तापमान असतानाही द्रवावस्थेत असलेल्या पाण्याचे बिंदू) असतात. माथ्याजवळील भागात –२०० से. तापमानापेक्षा कमी तापमान असलेले हिमकण किंवा हिमस्फटिक इतस्ततः वावरत असतात. गर्जन्मेघाचा माथा एखाद्या ऐरणीसारखा पसरलेला दिसतो. तो अतिशीत हिमकणांचा बनलेला असल्यामुळे रेशमाच्या तंतूंच्या झुबक्यासारखा दिसतो. गर्जन्मेघामध्ये कित्येक हजार घ.मी.पाणी हवेच्या ऊर्ध्व प्रवाहांमुळे तोलून धरलेले असते. हवेचे हे ऊर्ध्व प्रवाह सेकंदास ६ मी. पासून १५ मी. इतक्या वेगाचे असतात. कधीकधी त्यांचा वेग दर सेकंदाला ३५ मी. पर्यंत वाढतो. ऊर्ध्व प्रवाहाच्या गतीचे सरासरी मूल्य प्रतिसेकंदास ८ मी. इतके असते. गडगडाटी वादळात पाऊस सर्वत्र सारखा पडत नाही. काही ठिकाणी अतोनात पाऊस पडतो, तर काही भाग कोरडेच राहतात.

राशिमेघाचा गर्जन्मेघात विकास होत असताना मेघात धन व ऋण विद्युत् भार अलग होतात आणि मेघाच्या निरनिराळ्या भागांवर विजातीय विद्युत् भार जमा होऊ लागतो. मेघातील जलबिंदूंवर विद्युत् भार निर्माण होण्यासाठी मेघाच्या माथ्याचे तापमान –२०० से. पेक्षा कमी असावे लागते. परंतु वैषुव-उपवैषुव प्रदेशात गर्जन्मेघाच्या माथ्याचे तापमान यापेक्षा अधिक असतानाही त्या मेघांमध्ये विजा चमकल्याच्या विश्वसनीय नोंदी आढळल्या आहेत.

गडगडाटी वादळे निर्माण होण्यास आवश्यक परिस्थिती : गर्जन्मेघ आणि तज्‍जन्य गडगडाटी वादळ निर्माण होण्यासाठी पुढील गोष्टींची आवश्यकता असते (१) हवा ‘अस्थिर’ म्हणजे ऊर्ध्व प्रवाह निर्माण होण्यास अनुकूल असावी लागते. ऊर्ध्व दिशेचा तापमान ऱ्हास १०० से./ किमी. पेक्षा अधिक असावा लागतो. (२) भूपृष्ठाजवळील हवेत बरेचसे जलबाष्प असावे लागते व (३) हवेचे ऊर्ध्व प्रवाह निर्माण होण्यास काही चालना मिळावी लागते. अशी चालना उन्हाळ्यात दुपारी जमिनीलगतची हवा खूपतापली म्हणजे मिळते डोंगर, टेकड्या इत्यादींवरून वारे वर परावर्तित झाल्यामुळे मिळते किंवा सीमापृष्ठामुळे उष्णार्द्र हवेचे यामिक (यांत्रिक रीत्या) उत्थापन झाल्यामुळे मिळते. सीमापृष्ठ म्हणजे उष्णार्द्र हवा व शीतशुष्क हवा विभक्त करणारे पृष्ठ. शीत सीमापृष्ठावर जडतर वेगवान शीत हवा उष्णार्द्र हलक्या हवेच्या खाली शिरून तिला यांत्रिक रीत्या वर उचलते व गर्जन्मेघ निर्माण करण्यास कारणीभूत होते. उष्ण सीमापृष्ठावर वेगवान हलकी उष्णार्द्र हवा जडतर शीत वायुराशीवरून सरकत वर चढत जाते व अस्थिर हवेत गर्जन्मेघ निर्माण करते.

उष्ण आणि आर्द्र हवेच्या अभिसारी (वातचक्राच्या केंद्रीय प्रदेशाकडे जाणाऱ्या) प्रवाहांमुळे गर्जन्मेघ निर्माण होतात. अभिसरणामुळे उष्णार्द्र हवा वर उचलली जाते. विवक्षित पातळीपलीकडे हवा उचलली गेल्यास संघनन (द्रवीभवन) आणि संनयन (उष्ण हवा वर जाऊन तिची जागा थंड हवेने घेणे) या क्रियांमुळे गर्जन्मेघ निर्माण होतात व अनुकूल परिस्थितीत गडगडाटी वादळांचा प्रादुर्भाव होतो. उष्णार्द्र वायुप्रवाहांच्या मार्गात पर्वतरांगांचा अडथळा आल्यास हवा पर्वतांची चढण पार करून खूप वर जाते. तेथे संघनन व संनयन क्रियांमुळे गर्जन्मेघ तयार होऊन शेवटी गडगडाटी वादळ निर्माण होते.