मराठी उच्चारशास्त्र
मराठी भाषेच्या ध्वनिघटकांची यादी इतर अनेक हिंद-आर्य भाषांप्रमाणेच आहे . मराठीतील सर्व विरोधाभासी ध्वनींचा आयपीए चार्ट खाली दिला आहे.
स्वर
[संपादन]मूळ शब्दांमधील स्वर आहेत:
| समोर | मध्यवर्ती | मागे | |
|---|---|---|---|
| उंच | i | u | |
| मध्य | e | ə | o |
| कमी | a |
यात यादीत नासिक स्वर नाही आहेत.
इतर अबुगिडांप्रमाणेच, देवनागरी व्यंजनांना आधार स्वरांच्यामात्रा जोडून लिहितात. खाली दिलेल्या तक्त्यात मराठीत वापरल्या जाणाऱ्या सर्व स्वरांच्या चिन्हे आणि प्रत्येक ध्वनीचे लॅटिन लिपी आणि आयपीए मध्ये लिप्यंतरण समाविष्ट आहे.
| देवनागरी | अ | आ | इ | ई | उ | उ | ऋ | ए | ऐ | ओ | औ | अं | अः |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| लिप्यंतरण | a | ā | i | ī | u | ū | ṛ | e | ai | o | au | am | aḥ |
| आयपीए | /ə/ | /a/ | /i/ | /iː/ | /u/ | /uː/ | /ru/ | /e/ | /əi/ | /o/ | /əu/ | /əm/ | /əɦə/ |
या व्यतिरिक्त मराठी भाषेत /əi, əu/ आणि /ai, au/ मध्ये फरक असतो.
मराठीत आणखी दोन स्वर इंग्रजीतल्या /æ/ आणि /ɔ/ या स्वरांसाठी वापरले जातात. यांना "अ‍ॅ" आणि "ऑ" असे लिहितात.
उत्तर-भारतीय संस्कृत आधारित हिंदी जसे की हिंदी आणि बंगाली भाषांमध्ये हरवलेली संस्कृतची अनेक वैशिष्ट्ये मराठी भाषेने राखून ठेवले आहेत, विशेषतः स्वर आणि व्यंजनांच्या उच्चारणांच्या बाबतीत. उदाहरणार्थ, मराठी मूळ संस्कृत अं [əⁿ], ऐ [əi] आणि औ [əu]चे उच्चार राखून ठेवते. तथापि, गुजराती सारखे, मराठी भाषिक ऋ काहीसे [ru] सारखे उच्चरतात तर इतर भारतीय भाषांमध्ये या स्वराचा [ri] या प्रमाणे उच्चर होतो. बोली भाषेत शेवटच्या स्वरावर जोर दिल्या जातो. उदाहरणार्थ राम या शब्दात शेवटल्या स्वरावर जोर आहे. हे गुणधर्म हिंदीमध्ये हरवले गेले आहे. हिंदी मध्ये 'राम' या शब्दाचा उच्चार 'राम्' असा होतो.
व्यंजन
[संपादन]| ओष्ठव्य | दंतव्य | वायुकोशीय | मूर्धन्य | तालव्य | कंठव्य | ग्लॉटल | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| नासिक | साधा | m | n | ɳ | ( ɲ ) | ( ŋ ) | ||
| <small id="mwzA">महाप्राण</small>
घोषित |
mʱ | nʱ | ɳʱ | |||||
| विराम | <small id="mw2w">अल्पप्राण</small>अघोषित | p | t | ts | ʈ | tɕ | k | |
| महाप्राण
अघोषित |
pʰ ~ f | tʰ | ʈʰ | tɕʰ | kʰ | |||
| <small id="mw2w">अल्पप्राण</small>
घोषित |
b | d | dz ~ z | ɖ | dʑ | ɡ | ||
| <small id="mwAQ0">महाप्राण</small>
घोषित |
bʱ | dʱ | dzʱ ~ zʱ | ɖʱ | dʑʱ | ɡʱ | ||
| घर्षक | s | ʂ | ɕ | ɦ | ||||
| अंदाजे | साधा | ʋ | l | ɭ | j | |||
| <small id="mwATw">महाप्राण</small>
घोषित |
ʋʱ | lʱ | ( jʱ ) [२] | |||||
| फडफड / ट्रिल | साधा | ɾ ~ r | ɭ̆ [३] | |||||
| <small id="mwAV0">महाप्राण</small>
घोषित |
ɾʱ~rʱ | |||||||
खाली दिलेल्या तक्त्यात सर्व व्यंजन बेस आहेत ज्यावर स्वर डायक्रिटिक्स ठेवले आहेत. स्वर डायक्रिटिकचा अभाव एकतर स्वरांची कमतरता किंवा डीफॉल्टचे अस्तित्त्व किंवा "अंतर्निहित", स्वर असे दर्शवितो, जे मराठीच्या बाबतीत स्चवा आहे .
बऱ्याच भारतीय भाषांप्रमाणेच मराठी भाषेमध्ये विशिष्ट व्यंजनांसाठी अनेक शब्द आहेत (च, ज, झ आणि फ). हे सहसा अशा उच्चारणांवर लागू होते जे पर्शियन किंवा इंग्रजीमधून आयात केले गेले होते परंतु ते विद्यमान देवनागरी वर्णमाला जोडले गेले होते. पत्र साचा:Angbr प्रतिनिधित्व /dʑə/ (जग, खडबडीत 'जग'), तसेच /dzə/ (जागा, zāgā 'ठिकाणी') करू शकतो. हे साचा:Angbr /zə/ प्रतिनिधित्व जोडले होते जेथे हिंदी, विपरीत शब्द किंवा संदर्भ जाणून न वापरले केले आहे जे उच्चारण निर्धारित करणे शक्य नाही आहे. हा उच्चारण विसंगती मराठी शिकणाers्यांसाठी सर्वात प्रमुख अडचणींपैकी एक आहे.
मराठी भाषेचे एक परिभाषित वैशिष्ट्य म्हणजे संस्कृत शब्दांमध्ये व्यंजन 'ल'च्या ऐवजी 'ळ'चा वापर करणे. उदाहरणार्थ, "कुळ" हे संस्कृत मध्ये "कुलम्" असतं आणि "कमळ" हे संस्कृत मध्ये "कमलम् " असतं. जरी 'ळ' हे ध्वनिघातक वैदिक संस्कृतमधून देखील झाले असले तरी ते मराठीत बहुधा द्रविड भाषांमधून आयात करणे आले असावे, असे भाषाशास्त्रज्ञांचे मत आहे. असावे.
व्यंजन – स्वर संयोजनाचे उदाहरण
[संपादन]'क' अक्षराच्या बाराखडीचा उच्चार
| स्क्रिप्ट | उच्चार (आयपीए) |
|---|---|
| क | /kə/ |
| का | /ka/ |
| की | /ki/ |
| च्या | /kiː/ |
| कु | /ku/ |
| कू | /kuː/ |
| श्री | /kru/ |
| के | /ke/ |
| कॅ | /kəi̯/ |
| को | /ko/ |
| का | /kəu̯/ |
| कं | /kəm/ |
| कः | /kəɦ(ə)/ |
व्यंजन गट
[संपादन]मराठीत व्यंजनांना मूलभूत श्व (अ, /ə/) लागून येतो. म्हणून, "तयाचे" या शब्दाचा उच्चार /təyāce/ होईल, /tyāce/ नाही.
/tyāce/ उच्चरण्या साठी हा शब्द "त्याचे" (त् + याचे) असा लिहावा.