ब्रह्म पुराण

ब्रह्मपुराण हे हिंदू पुराण आहे. हे १८ पुराणांपैकी प्रथम पुराण मानले जाते. दैवी भागवतात मात्र याला पाचवा क्रमांक दिला आहे. यामध्ये २४६ अध्याय व जवळजवळ १३,००० श्लोक आहेत. इ.स.सातव्या किंवा आठव्या शतकापूर्वी ब्रह्म पुराण निर्माण झाले असावे असे संशोधक म्हणतात.

इतिहास

सध्याचे ब्रह्म पुराण हे मूळ पुराणापेक्षा वेगळे आहे. आर.सी. हाजरा यांनी निष्कर्ष काढला की ते खरे नसून एक उपपुराण आहे, जे १६ व्या शतकापर्यंत ओळखले जात होते. त्यातील अनेक श्लोक प्रत्यक्षात इतर पुराणांतून घेतलेले आहेत. मोरिझ विंटर्निट्झने निष्कर्ष काढला की त्यातील फक्त एक छोटासा भाग जुन्याचा आहे. 1241 मध्ये बांधलेल्या कोणार्क सूर्य मंदिराच्या अस्तित्वाचा उल्लेख असल्याने, ओरिसामधील तीर्थक्षेत्रांवरील बहुतेक प्रकरण 13 व्या शतकापूर्वी लिहिले गेले नसते. हयात असलेल्या हस्तलिखितांमध्ये 245 प्रकरणे आहेत. हे दोन भागांमध्ये विभागले गेले आहे: पूर्वभाग (पूर्वीचा भाग) आणि उत्तरभाग (नंतरचा भाग). मजकूर अनेक आवृत्त्यांमध्ये अस्तित्वात आहे, लक्षणीय फरकांसह, मजकूर कालांतराने सतत सुधारित केला गेला. पुढे, ब्रह्म पुराणात महाभारत आणि विष्णू, वायू, स्कंद आणि मार्कंडेय यांसारख्या पुराण यांसारख्या इतर हिंदू ग्रंथांमधून असंख्य परिच्छेद उधार घेतले आहेत.

सोहनेन आणि श्राइनर यांनी 1989 मध्ये ब्रह्म पुराणाचा सारांश प्रकाशित केला.

सारांश

गोदावरी नदीच्या प्रदेशातील भूगोल आणि पवित्र स्थळे, तसेच आधुनिक ओडिशातील आणि आसपासची ठिकाणे आणि राजस्थानमधील चंबळ नदीच्या उपनद्यांचे 60% पेक्षा जास्त अध्याय समर्पित करण्यासाठी हा ग्रंथ उल्लेखनीय आहे. हे प्रवास मार्गदर्शन केल्यासारखे विभाग सांप्रदायिक नसून, विष्णू, शिव, देवी आणि सूर्य यांच्याशी संबंधित स्थळे आणि मंदिरे दर्शवितात. जगन्नाथ (कृष्ण, विष्णू यांच्याशी संबंधित) मंदिरांचे वर्णन, तथापि, इतर तीन भागांपेक्षा मोठे आहे, विद्वानांनी असे गृहीत धरले आहे, की विद्यमान हस्तलिखितांचे लेखक वैष्णव पंथाचे असावेत. कोणार्क सूर्य मंदिराचे त्यातील वर्णन उल्लेखनीय आहे.

या मजकुरात जगातील सात खंड (सप्त-द्वीप) आणि उपखंडांचे वर्णन केले आहे, जरी इतर काही भू-वस्तुमानाचा उल्लेख नाही, ज्यांचा उल्लेख केला आहे त्यांची नावे अशी :

जंबू—हे मेरू पर्वताच्या सभोवतालच्या सात खंडांपैकी एक मध्यभागी आहे, याला असे संबोधतात कारण एकतर त्यामध्ये विपुल जांबू वृक्ष म्हणतात किंवा मेरू पर्वतावरील एका प्रचंड जांबूच्या झाडावरून संपूर्ण महाद्वीपातील मानकांसारखे दृश्यमान आहे. से. एस. एम. अली, ऑप. साईट, अध्याय ५ ते ७ जंबुद्वीपावर. 'ससाका मलाया, सियाम, इंडो-चीन आणि दक्षिण चीन किंवा जंबुद्वीपाने मध्यभागी व्यापलेल्या भूमीच्या दक्षिण-पूर्व कोपऱ्याशी साका ओळखला जाऊ शकतो. कुसामध्ये इराण, इराक आणि मेरूभोवतीच्या भूमीच्या दक्षिण-पश्चिम कोपऱ्याचा समावेश आहे. प्लाक्ष भूमध्यसागरीय खोऱ्याने ओळखला जातो कारण प्लाक्ष किंवा पाखराचे झाड हे उष्ण समशीतोष्ण किंवा भूमध्यसागरीय भूभागांचे वैशिष्ट्य आहे जे ग्रीस आणि लगतच्या जमिनींसह ओळखले जाऊ शकते. पुष्कर संपूर्ण जपान, मंचुरिया आणि दक्षिण-पूर्व सायबेरिया व्यापतो. सलमाला - आफ्रिकेचा उष्णकटिबंधीय भाग पश्चिमेला हिंदी महासागराला लागून आहे. त्यात मादागास्कर हा पुराणांचा हरिण आणि तत्सम शास्त्रे लिहिणाऱ्या इतर काही लेखकांचा सांखद्वीप आहे. क्रौंका हे काळ्या समुद्राच्या खोऱ्याचे प्रतिनिधित्व करते. उपद्वीप (उप-महाद्वीप): 1) भरत 2) किंपुरुसा 3) हरिवर्षा 4) राम्यक 5) हिरण्मया 6) उत्तराकुरु 7) इलव्रत 8) भद्रस्व आणि 9) केतुमाला. त्यानुसार पी.ई. (पृ. 342) आठ लांब पर्वतरांगा आहेत ज्या जंबू बेटाचे 9 देशांमध्ये विभाजन करतात जे कमळाच्या फुलाच्या नऊ पाकळ्यांसारखे दिसतात. उत्तर आणि दक्षिण टोकाचे दोन देश (भद्र आणि केतुमाला) धनुष्याच्या आकारात आहेत. उरलेल्या सातपैकी चार बाकीच्यांपेक्षा लांब आहेत. मध्यवर्ती देश इलाव्रत या नावाने ओळखला जातो

स्वरूप

ब्रह्म पुराणाचा सांख्य तत्त्वज्ञानवर भर आहे.. कराल जनकाने प्रश्न विचारल्यावर वसिष्ठ ऋषी त्याला काही महत्त्वाचे सांख्य सिद्धान्त समजावून सांगत आहेत. याखेरीज मनुष्याची पाप-पुण्यानुसार मरणोत्तर स्थिती, यमलोक, नरक, श्राद्धकल्प, सदाचार इत्यादी गोष्टींचे वर्णनही प्रस्तुत पुराणात आले आहे. या पुराणात जागोजागी अनेक नीतितत्त्वे सुभाषितरूपाने सांगितली आहेत. उदा०

इन्द्रियाणि वशे कृत्वा यत्र यत्र वसेन्नरः| तत्र तत्र कुरुक्षेत्रं प्रयागं पुष्करं तथा||

म्हणजे इंद्रिये स्वाधीन ठेवून मनुष्य जिथे जिथे राहील ते ते स्थान त्याच्या वाट्याचे कुरुक्षेत्र, प्रयाग किंवा पुष्कर होय.

ब्रह्म पुराणावरील मराठी पुस्तके

• श्रीब्रह्म पुराण (संपादक - दत्ता कुलकर्णी)