जनगणना

जनगणना :-

जनगणना म्हणजे एका विशिष्ट प्रदेशातील (उदा., देश, राज्य, शहर) लोकांची मोजणी करणे. हे दर १० वर्षांनी केले जाते, ज्यात त्या प्रदेशातील प्रत्येक व्यक्तीची गणना करून त्यांचे वय, लिंग, शिक्षण, व्यवसाय, राहण्याची जागा, इत्यादी माहिती गोळा केली जाते.

जनगणना ही एखाद्या प्रशासकीय संस्थेद्वारे केलेल्या प्रदेशाच्या एकूण लोकसंख्येचे सर्वेक्षण असते. जनगणनेमध्ये एखाद्या प्रदेशातील लोकांचे वय, लिंग, आर्थिक स्थिती, शिक्षण आणि गुणधर्म याबद्दल माहिती गोळा केली जाते, जी नंतर विविध उद्देशांसाठी वापरली जाऊ शकते.

जनगणनेचा उद्देश:

जनगणनेतून मिळणाऱ्या माहितीचा उपयोग सरकारला विकास योजना तयार करण्यासाठी, संसाधने वाटून देण्यासाठी, आणि सामाजिक धोरणे आखण्यासाठी होतो.

जनगणनेचे प्रकार:

लोकसंख्या जनगणना (सर्वांसाठी), गृहनिर्माण जनगणना (घरांबद्दल माहिती), आणि इतर अनेक प्रकारचे जनगणना असू शकतात, जसे की शेती जनगणना, व्यवसाय जनगणना, इत्यादी.

जनगणनेचे महत्त्व:

जनगणनेमुळे लोकांना त्यांच्या हक्कांबद्दल जागरूक होण्यास मदत होते आणि त्यांच्या समस्या सरकारपर्यंत पोहोचतात.

भारतातील जनगणना:

भारत दर 10 वर्षांनी जनगणना करतो, आणि ती जगातील सर्वात मोठी प्रशासकीय प्रक्रिया मानली जाते. जनगणना सामान्यतः दर 10 वर्षांनी होते. जनगणनेमध्ये दिलेल्या देशाची संपूर्ण लोकसंख्या आणि घरांचा साठा मोजला जातो आणि त्याच्या मुख्य वैशिष्ट्यांची माहिती गोळा केली जाते. हे प्रामुख्याने भौगोलिक, लोकसंख्याशास्त्रीय, सामाजिक आणि आर्थिक तसेच घरगुती, कौटुंबिक आणि गृहनिर्माण वैशिष्ट्ये आहेत. १८७२ मध्ये, लॉर्ड मेयोच्या राजवटीत भारतात पहिली जनगणना करण्यात आली.

           आज भारतात सुमारे 3,000 जाती आणि 25,000 पोटजाती आहेत. नेपाळी बौद्ध धर्म, ख्रिश्चन धर्म, इस्लाम, यहुदी आणि शीख धर्म यांसारख्या भारतीय उपखंडातील इतर प्रांतांमध्ये आणि धर्मांमध्येही जाती-आधारित फरक प्रचलित आहेत.

2011 पर्यंत भारताची दशवार्षिक जनगणना 15 वेळा आयोजित केली गेली आहे. ती दर 10 वर्षांनी हाती घेतली जात असताना, 1872 मध्ये व्हॉइसरॉय लॉर्ड मेयो यांच्या नेतृत्वाखाली, पहिली संपूर्ण जनगणना 1872 मध्ये घेण्यात आली.

जगात जनगणना करण्याचा उद्देश काय होता?

अमेरिकन संविधानाच्या कलम १, कलम २ मध्ये असे म्हटले आहे की राज्यांमधील प्रतिनिधींचे वाटप दर १० वर्षांनी केले पाहिजे. म्हणूनच, आपल्या राष्ट्राच्या संस्थापकांनी ठरवलेल्या दशकीय जनगणनेचा मूळ कायदेशीर उद्देश वाटप हा आहे .

भारतीय संविधानाच्या कोणत्या कलमात  जनगणनेचा उल्लेख आहे?

भारतीय संविधानाच्या कलम २४६ अंतर्गत जनगणना हा केंद्रशासित विषय आहे. जनगणना कायदा १९४८ च्या तरतुदींनुसार, भारताची जनगणना केली जाते. भारतात, जनगणना १० वर्षांनी एकदा केली जाते.

जातीय जनगणना म्हणजे काय?

जाती जनगणना: जाती जनगणना म्हणजे भारताच्या लोकसंख्येच्या जातीनिहाय विभाजनाचा समावेश या लोकसंख्याशास्त्रीय अभ्यासाचा उद्देश दिलेल्या प्रदेशात किंवा देशामध्ये विविध जाती गटांच्या वितरणावर सर्वसमावेशक डेटा गोळा करणे हा आहे.

जनगणना कायदा म्हणजे काय?

कोणत्याही व्यक्तीला जनगणना अधिकाऱ्याने आपले कर्तव्य बजावताना केलेले कोणतेही पुस्तक, नोंदणी किंवा रेकॉर्ड किंवा कलम 10 अन्वये वितरीत केलेले कोणतेही वेळापत्रक आणि भारतीय पुरावा कायदा, 1872 मधील काहीही विपरित असले तरी, अशा कोणत्याही पुस्तकात, नोंदवही, रेकॉर्ड किंवा वेळापत्रकात कोणतीही नोंद न करण्याचा अधिकार असणार नाही.

लोकसंख्या शिक्षण म्हणजे काय?

स्टीफन विडरमन यांच्या मते, " लोकसंख्या शिक्षण ही अशी प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे विद्यार्थी लोकसंख्या प्रक्रिया, लोकसंख्येची वैशिष्ट्ये, लोकसंख्येतील बदलाचे स्रोत आणि या प्रक्रियांचे परिणाम, वैशिष्ट्ये आणि स्वतःसाठी, त्याचे कुटुंब, समाज आणि जगासाठी होणारे बदल यांचे स्वरूप आणि महत्त्व यांचा अभ्यास आणि विश्लेषण करतो."

२०२५ ची भारताची जनगणना, किंवा १६ वी भारतीय जनगणना, दोन टप्प्यात केली जाणार आहे, एक घरांची यादी टप्पा आणि दुसरा लोकसंख्या गणना टप्पा.