ऊती संवर्धन
growth of tissues or cells in an artificial medium separate from the parent organism. This technique is also called micropropagation  | |||
| माध्यमे अपभारण करा | |||
 विकिपीडिया | |||
| उपवर्ग | cultivation | ||
|---|---|---|---|
| |||
 | |||
एकाच प्रकारची संरचना असलेल्या व कार्य करणाऱ्या पेशीसमूहाला ऊती म्हणतात. उच्च वनस्पती व प्राणी यांच्या पेशी, ऊती, इंद्रिये किंवा इतर भाग शरीरापासून अलग करून त्यांची प्रयोगशाळेत नैसर्गिक वातावरणामध्ये वाढ करण्याच्या तंत्राला ऊती संवर्धन म्हणतात. या तंत्रात वनस्पती किंवा प्राण्यांच्या जिवंत पेशी ठराविक तापमान असलेल्या वृद्धी माध्यमात वाढविल्या जातात.
ऊती संवर्धन तंत्राचे उपयोग
[संपादन]ऊती संवर्धन तंत्राचे अनेक उपयोग आहेत. या तंत्राचा उपयोग विशेषकरून जीवशास्त्र व वैद्यकशास्त्रात होतो. वयोवृद्धी, पोषण, लसनिर्मिती, जन्मजात रोगांचे निदान, इंद्रियांचे रोपण, कर्करोग संशोधन व गर्भपोषण या क्षेत्रांत ऊती संवर्धन तंत्र प्रामुख्याने वापरले जाते. पेशींच्या चयापचयावर एखाद्या घटकाचा परिणाम पाहणे, सामान्य किंवा कर्करोगाच्या पेशींवर औषधांचा होणारा परिणाम पाहणे, प्रयोगशाळेत त्वचा तयार करणे इ. बाबी ऊती संवर्धनामुळे शक्य झाल्या आहेत. भाजलेल्या रुग्णाच्या त्वचारोपणासाठी ऊती संवर्धनाद्वारे निर्माण केलेली त्वचा वापरली जाते.
वनस्पती ऊती
[संपादन]वनस्पती ऊती संवर्धन म्हणजे वनस्पतीच्या पेशी, ऊती किंवा अवयवांची निर्जंतुक स्थितीमध्ये निगा राखण्यासाठी किंवा वाढण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या तंत्रांचा संग्रह आहे. सूक्ष्म प्रचार नावाच्या पद्धतीमध्ये वनस्पतीच्या क्लोनची निर्मिती करण्यासाठी त्याचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो.वनस्पतीच्या ऊती संवर्धनामध्ये विविध तंत्रांचा वापर करून वनस्पतीचे अवयव कीटक आणि बुरशीरोधक पोषक द्रवे विकसित केली जाते. हे खास करून चांगल्या फुलांच्या, फळांचे उत्पादन किंवा इतर इष्ट गुणधर्म असलेल्या वनस्पतींचे क्लोन तयार करते. बियाणे नसलेली फळे, बियाणे नसलेली फळे, बियाण्यांच्या उत्पादनासाठी आवश्यक परागीभवन न करता अनेक वनस्पतीची निर्मिती होते. या तंत्रात जनुकीय बदल केले जातात. संपूर्ण रोप एकाच पेशीतून बांधता येते. या तंत्रामुळे रोग प्रतिरोधक कीटक आणि मजबूत प्रतिरोधक जाती निर्माण होऊ शकतात. प्रत्येक पेशीत संपूर्ण विकसित करण्याची ताकद असते. याला पूर्ण निर्मिती क्षमता असे म्हणतात . या पद्धतीने वनस्पतीचे पुनर्वापर करता येते.
वनस्पती उती संवर्धनाची आवश्यक साधने
[संपादन]वनस्पती ऊती संवर्धनाध्ये ऊतीचे संकर करण्यासाठी खालील पायाभूत सुविधा आवश्यक आहेत.
प्रयोगशाळा
[संपादन]ऊती वाढ किंवा सूक्ष्म संस्कृतीसाठी स्वच्छ खोल्या आवश्यक आहेत जिथे बाह्य जंतू संसर्ग होण्याची शक्यता नाही.
उपकरणे
[संपादन]कात्री, सूरी, परीक्षानळी, सुई, टेस्टट्यूब, पेट्री डिशक्लाव्ह अल्ट्राव्हायोलेट प्रकाश उपकरणे लॅमिनार एर फ्लो,मायक्रोस्कोप, पी.एच. मीटर इ
पोषण माध्यम
[संपादन]योग्य प्रमाणात कर्रब आणि नत्र यांच्या ज्ञात स्रोताला माध्यम म्हणतात, पेशींना त्यांच्या वाढीसाठी योग्य प्रमाणात पोषक तत्त्वे मिळतात.पोषकद्रव्यात सर्वसाधारणपणे सोडियम व पोटॅशियम आयन, ऊर्जेसाठी ग्लुकोज (शर्करा), प्रक्रियेसाठी विकरे, आवश्यक अ‍ॅमिनो आम्ले, काही संप्रेरके, पाणी आणि कार्बन डाय-ऑक्साइडमिश्रित हवा यांचे मिश्रण असते. यालाच वृद्धी मिश्रण म्हणतात.
अमलीकरण/प्रवर्धन
[संपादन]वनस्पती (आंबा) सोडियम हायपोक्लोराइट 2% किंवा हायड्रोजन 10 ते 12% किंवा ब्रोमिन पाणी एक ते 2% किंवा मार्क्युरिक क्लोराईड 0.1 ते 1% किंवा 95% किंवा चांदीच्या नायट्रेट 4% प्रकाशसंबंधित वनस्पतीच्या अवयवांना २००० ते ३००० लक्ष्य तीव्रतेचा प्रकाश आवश्यक असतो, पण जेव्हा वनस्पतीची संश्लेषण करण्याची क्षमता असते तेव्हा ३००० ते ५००० लक्स तीव्रतेचा प्रकाश त्या वेळी उपलब्ध होतो. तापमान उष्ण हवामान असलेल्या वनस्पतींना आसनातील हवामानापेक्षा जास्त तापमान आणि कमी तापमानची गरज असते. हवा प्रणाली प्रयोगशाळेत ऊती समृद्ध करण्यासाठी ऊतींना योग्य ही सुविधा देखील मिळते.
संदर्भ
[संपादन]- ^ "ऊतक संवर्धन". विकिपीडिया (हिंदी भाषेत). 2020-01-07.
- ^ "पादप ऊतक संवर्धन". विकिपीडिया (हिंदी भाषेत). 2019-05-23.