बचत गट

बचत गट हा एक सामाजिक-आर्थिक उपक्रम आहे. ही प्रक्रिया संघटितपणे एकमेकांना समजून घेत होत असल्याने या रचनेला स्वयंसाहाय्य गट असेही संबोधले जाते. गटाला काहीतरी विशिष्ट नाव ठेवले जाते, उदा. जागृती बचत गट, अस्मिता बचत गट इ. बचत गट म्हणजे ठराविक काळाने बचत जमा करण्याच्या निमित्ताने एकत्र येणारा गट होय. हा नाबार्डचा सूक्ष्म वित्त पुरवठ्याचा जगातील सर्वात मोठा कार्यक्रम आहे.

विकिमीडिया कॉमन्सवर खालील विषयाशी संबंधित संचिका आहेत: बचत गट

गटाचे नियम

• बचत गटाचे सदस्य केवळ महिला, केवळ पुरुष अथवा मिश्र म्हणजेच महिला पुरुष एकत्र असेही असू शकते. ही संख्या २० किंवा त्यापेक्षा कमी हवी.
• गटातील प्रत्येक सदस्य ठरलेल्या कालावधीने एकत्र येऊन बचत म्हणून ठराविक रक्कम गटात जमा करतो/ते. हा कालावधी आठवड्यातून एकदा किंवा महिन्यातून एकदा असतो.
• ही जमा केलेली रक्कम बचत गटातील सदस्यांनाच कर्ज म्हणून मिळते.
• कर्ज सभासदाने हप्‍त्या-हप्‍त्याने बचत गटाला परत करणे अपेक्षित असते.

बचत गटाच्या व्यवहारासाठी बचत गटाचे सदस्य - कर्ज द्यायचे का, द्यायचे ठरल्यास किती दराने द्यायचे, कोणाला द्यायचे, परतफेडी विषयी नियम वगैरे ठरवतात.

• बचत गट ही लोकशाही तत्त्वावर आधारित रचना आहे त्यामुळे गटातील प्रत्येक सभासदाला समान अधिकार असतो.
• बचत गटाने पाच सूत्रांचा नियम अंमलात किंवा कटाक्षाने पाळला पाहिजे.

वैशिष्ट्ये

• बचत गट हे कोठेही नोंदविण्याची किंवा पास करण्याची आवश्यकता नाही. नाबार्डच्या परिपत्रकाप्रमाणे केवळ बचत गटाच्या सदस्यांच्या ठरावाने त्या गटाचे बँकेत खाते काढता येऊ शकते.
• बचत गटांना बँकेकडून कर्ज मिळावे यासाठी १९९८ पासून केंद्रीय अर्थसंकल्पात आर्थिक तरतूद करण्यात आली आहे.
• बचत गट काढताना कसल्याही प्रकारचा खर्च येत नाही. ही सेवा पूर्ण मोफत आहे.
• अशा गटांना राज्य व केंद्र सरकार अत्यल्प व्याजदरावर अर्थसाहाय्य पुरविते. त्या कर्जाची सुलभ दरावर परतफेड करावी लागते.
• राज्य व केंद्र सरकारने बचत गटासाठी विविध विकास योजना आखल्या आहेत. जसे महाराष्ट्र शासनाने महिला बचत गटांना बँकेतून कर्ज घेताना मुद्रांक शुल्क माफ केलेले आहे ज्यायोगे सुलभ कर्ज पुरवठा होईल.
• महिला बचत गटामार्फत सभासदांना दिल्या जाणाऱ्या कर्जामुळे सभासद सामाजिक व आर्थिक विकासात परिणाम होऊन महिला सक्षम बनले.

बचत गटांद्वारे निर्माण झालेली उद्योजकता

संघटित ताकद व पारदर्शक सहकाराची प्रक्रिया जर एकत्र आली तर विविध प्रकारची उद्योजकता निर्माण होते आणि समाजाच्या प्रगतीला हातभार लावते. या चळवळीतून अनेक प्रकारचे उद्योग जन्माला आले.त्यापैकी काही यशस्वी उद्योग -

1. सामूहिक दुग्ध व्यवसाय - कोल्हापूर जिल्ह्याच्या दुर्गम अशा शाहूवाडी तालुक्यातील मानकरवाडीच्या सरस्वती महिला बचत गटाने दुग्ध व्यवसायाच्या माध्यमातून केवळ ४०० लोकसंख्या असलेल्या या गावाचा कायापालट घडवून आणला आहे.
2. सॅनिटरी नॅपकिन उद्योग - सोलापूर जिल्ह्यातील अक्कलकोट जवळच्या जेऊर येथील ‘श्री जीवनज्योती महिला विकास बचत’ हा सॅनिटरी नॅपकिन बनवणारा महाराष्ट्रातील हा पहिला बचत गट. आज महाराष्ट्रात २५ जिल्ह्यांत सॅनिटरी नॅपकिन निर्मितीची युनिट्स स्थापन झाली आहेत. शिवाय कर्नाटकात अफजलपुरम् येथे, सिक्कीममधील गंगटोक येथे, बग्गी (हिमाचल प्रदेश), बिहार (कर्नानेपुरम्), छत्तीसगडमधील बिलासपूर अशा अनेक ठिकाणी ही युनिट्स आकार घेत आहेत.

या गटाद्वारे आजकाल शासकीय कार्यालयात सायकल/स्कूटर स्टॅंड चालविणे, उपहारगृह चालविणे, अंगणवाडीत आहार पुरवणे इत्यादी सेवाही पुरविण्यात येतात. बचत गटाच्या आधारामुळे गटातील महिलांच्या वैयक्तिक उद्योगांनाही प्रोत्साहन मिळत आहे.

बचत गटा संबंधी काम करणाऱ्या संस्था

चैतन्यArchived 2016-09-04 at the Wayback Machine. (पुणे), ज्ञान प्रबोधिनी (पुणे), शांतिसंस्कृती (कोल्हापूर), संपूर्ण बांबू केंद्र (अमरावती), आम्ही आमच्या आरोग्यासाठी (गडचिरोली), माता व बालक उत्कर्ष प्रतिष्ठान (बचत गट व्यवस्थापनासाठी जमा खर्च पत्रक, सभासद पुस्तक (पासबुक), लेजर, हजेरी वही, अहवाल वही (मिनिट बुक) अशा नोंद पत्रकाची आवश्यकता असते. (सोलापूर), 'स्व'-रूप वर्धिनी (पुणे) स्वामी विवेकानंद ब. सेवाभावी संस्था कलंबर (नांदेड).

बचत गटाचे वैशिष्ट्य

बहुतेक बचत गट कर्जावर महिना २% व्याज आकारणी करतात. पुण्याच्या हवेली तालुक्यातील श्रीरामनगर गावाचे सर्व बचत गट महिन्याला १% दराने व्याज आकारणी करतात, याच गावातील गटाने खताच्या ब्रिकेट बनवण्याचा कारखाना काढला आहे. वर्षाला १०० टन उत्पादन गट करतो.

आधुनिक तंत्रज्ञानाची जोड

माहिती तंत्रज्ञान व डिजिटल युगातील अनेक साधनांचा या चळवळीला हातभार लागत आहे. नाबार्डने ई-शक्ती हा कार्यक्रम विकसित केला आहे. यशस्विनी अभियानाच्या माध्यमातून आता माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रातही महिला बचत गटांची वाटचाल सुरू झाली आहे.

बचत गटासाठी आवश्यक कागदपत्रे

बचत गट व्यवस्थापनासाठी जमा खर्च पत्रक, सभासद पुस्तक (पासबुक), लेजर, हजेरी वही, अहवाल वही (मिनिट बुक) अशा नोंद पत्रकाची आवश्यकता असते. बचत गट नौदणी अर्ज कर्ज अर्ज खाते उखडणै

बाह्य दुवे

• नाबार्ड [१] Archived 2016-08-06 at the Wayback Machine.

चित्र दालन

• 
  बचत गट
• 
  बचत गट

संदर्भ

४. थेंबे थेंबे , मंगला गोडबोले, राजहंस प्रकाशन , २०२१

५. अर्थसंखी, सुवर्णा गोखले, बीज प्रकाशन २०२३