सुमित्रानंदन पंत

सुमित्रानंदन पंत (20 मे 1900 - 28 डिसेंबर 1977) हे हिंदी साहित्यातील छायावादी युगातील चार प्रमुख स्तंभांपैकी एक आहेत. या युगाला जयशंकर प्रसाद, महादेवी वर्मा, सूर्यकांत त्रिपाठी 'निराला' आणि रामकुमार वर्मा यांसारख्या कवींचा युग म्हणतात. त्यांचा जन्म कौसानी बागेश्वर येथे झाला. धबधबा, बर्फ, फूल, लता, आभास-गुंजारणे, उषा-किरण, थंडगार वारा, ताऱ्यांनी आच्छादलेली आभाळातून उतरणारी संध्याकाळ, हे सारे स्वाभाविकपणे कवितेचे घटक बनतात. निसर्गातील घटकांचा प्रतीक आणि प्रतिमा म्हणून वापर हे त्यांच्या कवितेचे वैशिष्ट्य होते. त्यांचे व्यक्तिमत्वही आकर्षणाचे केंद्र होते. गौर वर्ण, सुंदर कोमल चेहरा, लांब कुरळे केस, सुव्यवस्थित शरीरयष्टी यामुळे तो सर्वांत वेगळा होता.

जीवन परिचय

सुमित्रानंदन पंत यांचा जन्म 20 मे 1900 रोजी बागेश्वर जिल्ह्यातील कौसानी गावात झाला. त्याच्या जन्मानंतर सहा तासांनी त्याची आई मरण पावली. त्याचे पालनपोषण त्याच्या आजीने केले. त्यांचे नाव गोन्साई दत्त असे ठेवण्यात आले. ते गंगादत्त पंतांचे आठवे अपत्य होते. 1910 मध्ये सरकारी हायस्कूल अल्मोडा येथे शिक्षणासाठी गेले. येथे त्यांनी गोसाई दत्त हे नाव बदलून सुमित्रानंदन पंत केले. 1918 मध्ये ते आपल्या मधल्या भावासह काशीला गेले आणि क्वीन्स कॉलेजमध्ये शिकू लागले. तेथून हायस्कूलची परीक्षा उत्तीर्ण झाल्यावर ते अलाहाबादला मेयर कॉलेजमध्ये शिकण्यासाठी गेले. 1921 च्या असहकार आंदोलनादरम्यान, महात्मा गांधींनी इंग्रजी शाळा, महाविद्यालये, न्यायालये आणि इतर सरकारी कार्यालयांवर बहिष्कार टाकण्याच्या भारतीयांच्या आवाहनानुसार, त्यांनी महाविद्यालय सोडले आणि घरीच हिंदी, संस्कृत, बंगाली आणि इंग्रजी भाषा-साहित्याचा अभ्यास सुरू केला. त्यांची काव्य जाणीव अलाहाबादमध्येच विकसित झाली. काही वर्षांनी त्यांना गंभीर आर्थिक संकटाचा सामना करावा लागला. कर्जबाजारीपणामुळे वडिलांचा मृत्यू झाला. कर्ज फेडण्यासाठी जमीन व घर विकावे लागले. अशा परिस्थितीतच ते मार्क्सवादाकडे वळले. कलांकर १९३१ मध्ये कुंवर सुरेश सिंग यांच्यासोबत प्रतापगडला गेले आणि अनेक वर्षे तेथे राहिले. महात्मा गांधींच्या सहवासात त्यांनी आत्म्याचा प्रकाश अनुभवला. 1938 मध्ये 'रुपभ' या पुरोगामी मासिकाचे संपादन केले. श्री अरविंद आश्रमाच्या भेटीतून आध्यात्मिक चेतना विकसित झाली. 1950 ते 1957 या काळात ते ऑल इंडिया रेडिओमध्ये सल्लागार होते. 1958 मध्ये 'चिदंबरा' हा 'युगवाणी' ते 'वाणी' या काव्यसंग्रहापर्यंतच्या प्रातिनिधिक कवितांचा संग्रह प्रकाशित झाला, त्यातून त्यांना 1968 मध्ये 'भारतीय ज्ञानपीठ' पुरस्कार मिळाला. 1960 मध्ये 'काला आणि बुधा चांद' या काव्यसंग्रहाला 'साहित्य अकादमी पुरस्कार' मिळाला. 1961 मध्ये त्यांना 'पद्मभूषण' या पदवीने सन्मानित करण्यात आले. 1964 मध्ये 'लोकायतन' हे महाकाव्य प्रकाशित झाले. कलंतरमध्ये त्यांचे अनेक काव्यसंग्रह प्रकाशित झाले. आयुष्यापर्यंत ते सर्जनशील राहिले. अविवाहित पंतजींना स्त्रिया आणि निसर्गाबद्दल आजीवन सौंदर्याची भावना होती. 28 डिसेंबर 1977 रोजी त्यांचे निधन झाले.

साहित्य निर्मिती

वयाच्या सातव्या वर्षी चौथीत शिकत असताना त्यांनी कविता लिहायला सुरुवात केली. 1918 च्या सुमारास त्यांना हिंदीच्या नव्या प्रवाहाचे प्रवर्तक कवी म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्यांच्या या काळातील कविता वीणामध्ये संकलित केल्या आहेत. 1926 मध्ये त्यांचा 'पल्लव' हा प्रसिद्ध काव्यसंग्रह प्रकाशित झाला. काही काळानंतर तो आपला भाऊ देविदत्तसह अल्मोडा येथे आला. या काळात तो मार्क्स आणि फ्रॉइडच्या विचारसरणीच्या प्रभावाखाली आला. 1938 मध्ये त्यांनी 'रुपभ' नावाचे प्रगतिशील मासिक काढले. समशेर, रघुपती सहाय आदींसोबत ते प्रगतीशील लेखक संघाशीही जोडले गेले. ते 1950 ते 1957 पर्यंत ऑल इंडिया रेडिओशी संबंधित होते आणि मुख्य-निर्माता म्हणून काम केले. त्यांच्या विचारसरणीवर योगी अरविंद यांचाही प्रभाव होता, जो त्यांच्या नंतरच्या 'स्वर्णकिरण' आणि 'स्वर्णधुली' या ग्रंथांमध्ये दिसून येतो. "वाणी" आणि "पल्लव" मध्ये संकलित केलेली त्यांची छोटी गाणी अफाट सौंदर्य आणि शुद्धतेची मुलाखत देतात. "युगांत" च्या लेखनाच्या लेखनापर्यंत ते पुरोगामी विचारसरणीशी निगडीत असल्याचे दिसते. "युगांत" ते "ग्राम्य" पर्यंतचा त्यांचा काव्यात्मक प्रवास पुरोगामीत्वाच्या निश्चित आणि प्रखर आवाजाचा उद्घोष करतो. त्यांच्या साहित्यिक प्रवासाचे तीन मोठे टप्पे आहेत - पहिल्या टप्प्यात ते छायावादी, दुसऱ्यात समाजवादी विचारांनी प्रेरित पुरोगामी आणि तिसऱ्या टप्प्यात अरविंद तत्त्वज्ञानाने प्रभावित झालेले अध्यात्मवादी. त्यांनी स्वतः 1907 ते 1918 हा काळ त्यांच्या कवी जीवनाचा पहिला टप्पा मानला आहे. या काळातील कविता भाषणात संकलित केल्या आहेत. उच्छवास 1922 मध्ये आणि पल्लव 1926 मध्ये प्रकाशित झाले. सुमित्रानंदन पंतांच्या आणखी काही काव्यरचना आहेत - ग्रंथी, गुंजन, ग्राम्य, युगांत, स्वर्णकिरण, स्वर्णधुली, कला आणि बुधा चंद, लोकायतन, चिदंबरा, सत्यकाम इ. त्यांच्या हयातीत त्यांची 28 पुस्तके प्रकाशित झाली, ज्यात कविता, पद्य-नाटक आणि निबंध यांचा समावेश आहे. पंत त्यांच्या विस्तृत लेखनात विचारवंत, तत्त्वज्ञ आणि मानवतावादी म्हणून दिसतात परंतु त्यांच्या सर्वात कलात्मक कविता 1918 ते 1925 या काळात लिहिलेल्या 32 कवितांचा संग्रह 'पल्लव' मध्ये संग्रहित केल्या आहेत. त्यांची 'परिवर्तन' ही प्रसिद्ध कविता या संग्रहात समाविष्ट आहे. 'तारापथ' हे त्यांच्या प्रातिनिधिक कवितांचे संकलन आहे. त्यांनी ज्योत्स्ना नावाची रूपककथाही रचली. त्यांनी ओमर खय्याम यांच्या रुबाईतच्या हिंदी अनुवादाचा संग्रह मधुज्वल या नावाने आणला आणि डॉ. हरिवंशराय बच्चन यांच्यासोबत खडी के फूल हा कवितासंग्रह संयुक्तपणे प्रकाशित केला. चिदंबरा यांना 1968 मध्ये त्यांना ज्ञानपीठ पुरस्कार, कला आणि बुधा चंद यांना साहित्य अकादमी पुरस्कार (1960) प्रदान करण्यात आला.

विचार

'सत्यम् शिवम् सुंदरम्'च्या आदर्शांनी प्रभावित होऊनही त्यांचे संपूर्ण साहित्य काळानुरूप सतत बदलत राहिले आहे. कुठे सुरुवातीच्या कवितांमध्ये निसर्गाची आणि सौंदर्याची आल्हाददायक चित्रे आहेत, तर दुसऱ्या टप्प्यातील कवितांमध्ये छायावाद आणि पुरोगामित्व आणि विचारशीलतेची सूक्ष्म कल्पनाशक्ती आणि हळुवार भावना शेवटच्या टप्प्यातील कवितांमध्ये आहेत. त्यांच्या नंतरच्या कविता अरबिंदो तत्त्वज्ञान आणि मानव कल्याणाच्या भावनांनी ओतल्या आहेत. त्यांनी आपल्या कवितांमध्ये पूर्वीच्या समजुती नाकारल्या नाहीत. 'विनम्र अवज्ञा' या कवितेतून त्यांनी त्यांच्यावर लावण्यात आलेले आरोप फेटाळून लावले. ते म्हणायचे 'गा कोकिळा संदेश सनातन, मानव का परिचय मानवपण.'

पुरस्कार आणि सन्मान

हिंदी साहित्याच्या सेवेबद्दल त्यांना पद्मभूषण (1961), ज्ञानपीठ (1968), साहित्य अकादमी आणि सोव्हिएत लँड नेहरू पुरस्कार यांसारख्या उच्च दर्जाच्या सन्मानांनी सन्मानित करण्यात आले. सुमित्रानंदन पंत यांच्या नावावर असलेले, कौसानी येथील त्यांचे जुने घर, जेथे ते लहानपणी राहत होते, त्याचे 'सुमित्रानंदन पंत विथिका' या नावाने संग्रहालयात रूपांतर करण्यात आले आहे. हे कपडे, मूळ कविता, छायाचित्रे, पत्रे आणि पुरस्कार यांसारख्या वैयक्तिक वापरातील वस्तू प्रदर्शित करते.

विशेष स्मृती

उत्तराखंडमधील कुमाऊं टेकड्यांवर वसलेल्या कौसानी गावातील त्यांचे घर, जिथे त्यांनी त्यांचे बालपण व्यतीत केले, ते आता 'सुमित्रा नंदन पंत साहित्यिक दालन' नावाचे संग्रहालय बनले आहे. यामध्ये त्यांचे कपडे, चष्मा, पेन आदी वैयक्तिक वस्तू सुरक्षित ठेवण्यात आल्या आहेत. त्यांना मिळालेला ज्ञानपीठ पुरस्कार, हिंदी साहित्य संमेलनातून मिळालेला साहित्य वाचस्पतीचा सन्मानपत्रही संग्रहालयात आहे. यासोबतच त्यांच्या लोकायतन, आस्था इत्यादी रचनांची हस्तलिखितेही जतन करण्यात आली आहेत. कलांकरचे कुंवर सुरेश सिंग आणि हरिवंशराय बच्चन यांच्याशी केलेल्या पत्रव्यवहाराच्या प्रतीही येथे आहेत.

त्यांच्या स्मरणार्थ संग्रहालयात दरवर्षी पंत व्याख्यानमाला आयोजित केली जाते. 'सुमित्रानंदन पंत यांचे व्यक्तिमत्त्व आणि सर्जनशीलता' हे पुस्तकही येथून प्रकाशित झाले आहे. अलाहाबाद शहरातील हत्ती उद्यानाला 'सुमित्रानंदन पंत बाल उद्यान' असे नाव देण्यात आले आहे.

हे सुद्धा पहा

हिंदी साहित्य हिंदी कवी आधुनिक हिंदी कवितेचा इतिहास आधुनिक हिंदी गद्याचा इतिहास