"पंडित रविशंकर" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक
छोNo edit summary |
छोNo edit summary |
||
| ओळ ८: | ओळ ८: | ||
१९३८ साली, वयाच्या अठराव्या वर्षी रविशंकर यांनी उस्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकडे शिक्षण सुरू केले. शिक्षणकाळात ते उस्ताद साहेबांचे वडील व आजचे प्रसिद्ध [[सरोद]]वादक [[अली अकबर खान]] यांच्याशी परिचीत झाले. त्यांनतर त्या दोघांनी अनेक ठिकाणी एकत्र जुगलबंदी केली. उस्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकडिल शिक्षण १९४४ पर्यंत चालले. |
१९३८ साली, वयाच्या अठराव्या वर्षी रविशंकर यांनी उस्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकडे शिक्षण सुरू केले. शिक्षणकाळात ते उस्ताद साहेबांचे वडील व आजचे प्रसिद्ध [[सरोद]]वादक [[अली अकबर खान]] यांच्याशी परिचीत झाले. त्यांनतर त्या दोघांनी अनेक ठिकाणी एकत्र जुगलबंदी केली. उस्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकडिल शिक्षण १९४४ पर्यंत चालले. |
||
१९३९ साली [[ |
१९३९ साली [[अमदावाद]] शहरात प्रथम खुली मैफल केली. १९४५ सालापासूनच रविशंकराच्या साङ्गीतिक सृजनशीलतेचे भ्रमण इतर शाखांमध्येही सुरू झाले. त्यांनी [[बॅले]]साठी संगीत रचना व चित्रपटासाठी संगीत दिग्दर्शन सुरू केले. त्याकाळातील गाजलेले चित्रपट ''धरत्री के लाल'' व ''नीचा नगर'' या चित्रपटांचे संगीत दिग्दर्शन त्यांनी केले. [[इक्बाल]] यांच्या ''सारे जहासे अच्छा'' या गीतास त्यांनी दिलेले संगीत अतिशय लोकप्रिय ठरले. |
||
[[इ.स. १९४९]] साली रवि शंकर [[दिल्ली|दिल्लीच्या]] ऑल इन्डिया रेडिओत संगीत दिग्दर्शक म्हणून रूजू झाले. याच काळात त्यांनी ''वाद्य वृन्द चेम्बर ऑर्केस्ट्रा'' स्थापन केला. [[१९५०]] ते [[१९५५]] सालात रवि शंकर यांनी [[सत्यजित राय]] यांच्या अपु त्रयी - ([[पथेर पांचाली]], [[अपराजित]] व [[अपुर संसार]]) या चित्रपटांना संगीत दिले. यानंतर त्यांनी ''चापाकोय़ा'' , ''चार्लि'' व सुप्रसिद्ध ''गान्धी'' (१९८२) चित्रपटांस संगीत दिले. |
[[इ.स. १९४९]] साली रवि शंकर [[दिल्ली|दिल्लीच्या]] ऑल इन्डिया रेडिओत संगीत दिग्दर्शक म्हणून रूजू झाले. याच काळात त्यांनी ''वाद्य वृन्द चेम्बर ऑर्केस्ट्रा'' स्थापन केला. [[१९५०]] ते [[१९५५]] सालात रवि शंकर यांनी [[सत्यजित राय]] यांच्या अपु त्रयी - ([[पथेर पांचाली]], [[अपराजित]] व [[अपुर संसार]]) या चित्रपटांना संगीत दिले. यानंतर त्यांनी ''चापाकोय़ा'' , ''चार्लि'' व सुप्रसिद्ध ''गान्धी'' (१९८२) चित्रपटांस संगीत दिले. |
||
१८:५५, २५ डिसेंबर २०११ ची आवृत्ती
पंडित रविशंकर (जन्म ७ एप्रिल, १९२०, बनारस, उत्तर प्रदेश, भारत - हयात) हे एक भारतीय सङ्गीतज्ञ जे सतारवादनातील सद्यकालीन श्रेष्ठतम वादक मानले जातात. अभिजात भारतीय संगीतातील माइहार घराण्याचे प्रवर्तक उस्ताद अलाउद्दीन खान यांचे ते शिष्य. अभिजात भारतीय संगीत परंपरेची ओळख पाश्चात्य जगतास करून देण्याच्या प्रयत्नात त्यांनी मोलाची भूमिका बजावली. सर्वाधिक प्रदीर्घ आंतरराष्ट्रीय कारकीर्दीचे गिनेस रेकॉर्ड त्यांच्या नावावर आहे.
बालपण
रवीन्द्र शंकर यांचे (घरातील टोपण नाव - रबु) मूळ गाव बांग्लादेशाच्या नड़ाइल जिल्ह्याच्या कालिया तालुक्यात आहे. त्यांचा जन्म भारतातील काशी शहरात झाला. वडील श्याम शंकर विद्वान व कायदेतज्ज्ञ होते. त्यांचे पूर्ण बालपण वडिलांच्या गैरहजेरीतच गेले. त्यांची आई हेमाङ्गिनी यांनी त्यांचे पालन केले. थोरले भाऊ उदय शंकर हे विख्यात भारतीय नर्तक होते. ते पॅरिस येथे राहत. १९३० साली रवि शंकर आईसोबत पॅरिस येथे गेले. त्यांचे आठ वर्षांचे शालेय शिक्षण तेथेच झाले.
संगीत जीवन
१९३८ साली, वयाच्या अठराव्या वर्षी रविशंकर यांनी उस्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकडे शिक्षण सुरू केले. शिक्षणकाळात ते उस्ताद साहेबांचे वडील व आजचे प्रसिद्ध सरोदवादक अली अकबर खान यांच्याशी परिचीत झाले. त्यांनतर त्या दोघांनी अनेक ठिकाणी एकत्र जुगलबंदी केली. उस्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकडिल शिक्षण १९४४ पर्यंत चालले.
१९३९ साली अमदावाद शहरात प्रथम खुली मैफल केली. १९४५ सालापासूनच रविशंकराच्या साङ्गीतिक सृजनशीलतेचे भ्रमण इतर शाखांमध्येही सुरू झाले. त्यांनी बॅलेसाठी संगीत रचना व चित्रपटासाठी संगीत दिग्दर्शन सुरू केले. त्याकाळातील गाजलेले चित्रपट धरत्री के लाल व नीचा नगर या चित्रपटांचे संगीत दिग्दर्शन त्यांनी केले. इक्बाल यांच्या सारे जहासे अच्छा या गीतास त्यांनी दिलेले संगीत अतिशय लोकप्रिय ठरले.
इ.स. १९४९ साली रवि शंकर दिल्लीच्या ऑल इन्डिया रेडिओत संगीत दिग्दर्शक म्हणून रूजू झाले. याच काळात त्यांनी वाद्य वृन्द चेम्बर ऑर्केस्ट्रा स्थापन केला. १९५० ते १९५५ सालात रवि शंकर यांनी सत्यजित राय यांच्या अपु त्रयी - (पथेर पांचाली, अपराजित व अपुर संसार) या चित्रपटांना संगीत दिले. यानंतर त्यांनी चापाकोय़ा , चार्लि व सुप्रसिद्ध गान्धी (१९८२) चित्रपटांस संगीत दिले.
१९६२ साली पन्डित रवि शंकर यांनी किन्नर स्कुल ऑफ म्युझिक, मुंबई व १९६७ साली किन्नर स्कुल ऑफ म्युझिक, लॉस ऍन्जलेस स्थापन केली.
आंतरराष्ट्रीय संगीत विश्वात
रवि शंकर यांचे संगीत व्यक्तित्व दुमुखी होते. सतारवादक व संगीतकार अशी ती दोन रूपे होती. सतारवादक म्हणून ते परंपरावादी व शुद्धतावादी; पण संगीतकार म्हणून उन्मुक्तपणा अशा रूपात वावरत. १९६६ साली त्यांनी प्रसिद्ध पाश्चात्य संगीतकार जॉर्ज हॅरिसन यांच्या सोबत जॅझ, अभिजात पाश्चात्य संगीत व लोकसङ्गीत अशा विविध प्रवाहांवर काम केले.
१९५४ साली सोव्हिएत युनियनमधील मैफिल ही त्यांची पहिली आंतरराष्ट्रीय मैफिल. त्यानंतर १९५६ साली त्यांनी युरोप अमेरिकेत नेक कार्यक्रम केले. यात एडिनबर्ग फेस्टिव्हल, रॉयल फेस्टिव्हल हॉल अशा प्रतिष्ठेच्या मंचांचा समावेश आहे.
१९६५ साली बीटलसच्या जॉर्ज हॅरिसन यांनी सतार शिकण्यास सुरूवात केली. या काळात त्यांचे हॅरिसन यांच्याशी प्रस्थाप्त झालेले मैत्रीपूर्ण संबंध त्यांना आंतरराष्ट्रीय मंचांची पायरी चढवण्यास मदतभूत ठरले. जॉर्ज हॅरिसन हे रवी शंकरांचे पॉप जगतातील "मेन्टर" (पालक) मानले जातात. या काळात रवी शंकरांनी मॉन्टेरी पॉप फेस्टिव्हल, कॅलिफोर्निय़ा; १९६९ साली वॅडस्टक फेस्टिव्हल यात सहभाग घेतला. त्यांना व्याख्याने देण्यासाठीही अनेक महाविद्यालयांतून निमंत्रणे येत.
इ.स. १९७१ सालच्या बांग्लादेश मुक्तीसंग्रामास पाठिंबा दर्शिविणाऱ्या जॉर्ज हॅरिसन आयोजित न्यूयॉर्कच्या मॅडिसन स्क्वेअर गार्डन मधील सुप्रसिद्ध कन्सर्ट फॉर बांग्लादेश या कार्यक्रमात त्यांनी सतार वाजवली. पाश्चात्य संगीतविश्वातील विख्यात असामी व व्हायोलिनवादक यहुदी मेनुहिन यांच्या सोबत केलेले सतार-व्हायोलिन कॉम्पोजिशनने त्यांना आंतरराष्ट्रीय संगीत विश्वात उच्चस्थानी बसवण्यास सहाय्यभूत ठरली. त्यांचे आणखी एक विख्यात कॉम्पोजिशन म्हणजे जपानी बासरी साकुहाचीचे प्रसिद्ध वादक ज्यँ पियेरे रामपाल, गुरु होसान यामामाटो व कोटो (पारंपारिक जपानी तंतूवाद्य - कोटो)चे गुरु मुसुमी मियाशिता यांच्या सोबतचे कॉम्पोजिशन. १९९० सालचे विख्यात सङ्गीतज्ञ फिलिप ग्रास सोबतची रचना पॅसेजेस ही त्यांची आणखी एक उल्लेखयोग्य रचना. २००४ साली पन्डित रवि शंकर फिलिप ग्रासच्या ओरियन रचनेत सतारवादक म्हणून सहभागी झाले होते.
पुस्तके व रचना
- २००३ साल पर्यन्त ६० टी म्युझिक आल्बम
- रागा (१९७१) हॉवर्ड वर्थ दिग्दर्शित चित्र
- राग अनुराग (बंगाली पुस्तक)
- राग माला (१९६७), (जॉर्ज हॅरिसन सम्पादित आत्मचरित्र) (इंग्रजी)
- म्युझिक मेमरी (१९६७) (इंग्रजी)
- माय म्युझिक , माय लाइफ (१९६८), (आत्मचरित्र) (इंग्रजी)
- लर्निंग इन्डियन म्युझिक - अ सिस्टेमेटिक एप्रोच (१९७९) (इंग्रजी)
पुरस्कार व सन्मान
- १९६२ साली भारतीय कलेचे सर्वोच्च सन्मान पदक राष्ट्रपती पदक;
- १९८१ साली भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान पद्मभूषण;
- १९८६ साली भारताच्या राज्यसभेचे सदस्य ;
- १९९१ साली फुकोदा एशियन कल्चरल प्राइजेस ;
- १९९८ साली स्वीडनचा पोलर म्युझिक प्राइज (रे चार्लस् सोबत)
- १९९९ साली भारत सरकार कडून भारतरत्न;
- २००० साली फ्रेंच सर्वोच्च नागरी सन्मान लिजियन ऑफ अनार;
- २००१ साली राणी दुसरी एलिजाबेथ कडून ऑनररी नाईटहूड;
- २००२ साली भारतीय चेंबर ऑफ कॉमर्स यांचे लाइफ टाइम अचिव्हमेंट अवार्ड;
- २००२ चे २ ग्रॅमी ऍवार्ड;
- २००३ साली आइ एस पी ए डिस्टिंगुइश्ड आर्टिस्ट ऍवार्ड, लन्डन;
- २००६ साली फाउन्डिग एम्बासेडर फॉर ग्लोबल एमिटि ऍवार्ड, स्यान डियेगो स्टेट विद्यापीठ;
- १४ सन्माननीय डी.लिट्.;
- मॅगसेसे ऍवार्ड, मनिला, फिलिपिन्स;
- ग्लोबल एम्बासेडर उपाधी - वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोराम;
- भारत सरकार कडून पद्मविभूषण
- भारत सरकार कडून देशिकोत्तम
संदर्भ
- इंग्रजी विकी
- एनसाइक्लोपिडिय़ा ब्रिटानिका
- पारर्फमेन्सस, क्यालिर्फोनिय़ा विद्यापीठ, वार्कले
- रवि शंकर फाउन्डेशन
- वर्ल्ड म्युझिक सेन्ट्रल
