"मास्टर कृष्णराव" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक
छो →बाह्य दुवे: clean up, replaced: {{हिंदुस्थानी शास्त्रीय संगीत}} → {{हिंदुस्तानी संगीत}} using AWB |
छोNo edit summary |
||
ओळ १: | ओळ १: | ||
'''कृष्णाजी गणेश फुलंब्रीकर''' ऊर्फ '''मास्तर कृष्णराव''' ([[२० जानेवारी]], [[इ.स. १८९८|१८९८]] - [[२० ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७४|१९७४]]) हे [[हिंदुस्तानी संगीत|हिंदुस्तानी संगीतपद्धतीतील]] गायक, [[मराठी भाषा|मराठी]] संगीतनाटकांमधील गायक-अभिनेते होते. [[भास्करबुवा बखले|भास्करबुवा बखल्यांचे]] ते शिष्य होते. |
'''कृष्णाजी गणेश फुलंब्रीकर''' ऊर्फ '''मास्तर कृष्णराव''' ([[२० जानेवारी]], [[इ.स. १८९८|१८९८]] - [[२० ऑक्टोबर]], [[इ.स. १९७४|१९७४]]) हे [[हिंदुस्तानी संगीत|हिंदुस्तानी संगीतपद्धतीतील]] गायक, [[मराठी भाषा|मराठी]] संगीतनाटकांमधील गायक-अभिनेते होते. [[भास्करबुवा बखले|भास्करबुवा बखल्यांचे]] ते शिष्य होते. |
||
==पूर्वायुष्य== |
|||
मास्तर कृष्णरावांचा जन्म [[पुणे]] जिल्ह्यात [[आळंदी]] येथे झाला. त्यांना सुरुवातीचे संगीत प्रशिक्षण बाबूराव फडके यांचेकडून मिळाले. त्यांचे वडील पंडित होते. त्यांच्या निधनानंतर, गरिबीच्या परिस्थितीत वयाच्या अवघ्या सहाव्या वर्षी कृष्णरावांनी नाट्यकला प्रवर्तक मंडळी या नाटक मंडळीत काम सुरू केले. कृष्णरावांची तब्येत नाजूक होती. आवाजातील गोडी, लवचिकपणा यांमुळे त्यांना काम मिळाले होते. ते 'संत सखू' नाटकात विठोबाची भूमिका करत असत. ह्याच नाटक मंडळीत त्यांचा परिचय [[सवाई गंधर्व|सवाई गंधर्वांशी]] आला व नाटकातील गाण्यांसाठी त्यांचे मार्गदर्शन लाभले. इ.स. १९१० मध्ये मास्तर कृष्णरावांनी पं. [[भास्करबुवा बखले]] यांचे शिष्यत्व स्वीकारले. |
|||
==सांगीतिक कारकीर्द== |
|||
आपल्या गुरुंच्या आग्रहास्तव मास्तर कृष्णरावांनी गंधर्व नाटक मंडळींत प्रवेश केला. ते [[बालगंधर्व|बालगंधर्वांबरोबर]] मुख्य भूमिका करत असत. ह्या दरम्यान त्यांनी '[[संगीत शारदा]]', '[[संगीत सौभद्र]]', '[[एकच प्याला]]' यांसारख्या अनेक नाटकांत स्त्री-भूमिकाही केल्या. |
|||
गुरुंच्या निधनानंतर गंधर्व मंडळींच्या नाटकांसाठी संगीत रचना करण्याचे काम मास्तर कृष्णरावांकडे आले. 'सावित्री', 'मेनका', 'संगीत कान्होपात्रा' यांसारख्या नाटकांना संगीत देताना मास्तर कृष्णराव त्यातील अभिनेत्यांना मार्गदर्शन करत असत. बालगंधर्वही त्यांना गुरुस्थानी मानायचे. |
|||
नंतरच्या काळात त्यांनी 'नाट्य निकेतन' साठी केलेल्या रचनांमुळे मराठी नाटकांमधील संगीताला एक वेगळी दिशा मिळाली. त्यांनी रचलेली 'कुलवधू', 'एक होता म्हातारा' यांमधील गाणी त्यांतील भाव, गेयता व शब्दसौंदर्यासाठी वाखाणली गेली. |
|||
मास्तर कृष्णरावांनी 'धर्मात्मा', '[[माणूस]]', 'गोपाळकृष्ण' यांसारख्या चित्रपटांनाही संगीत दिले. त्यांनी संगीत दिलेल्या प्रभात कंपनी निर्मित या व इतर अनेक चित्रपटांतील गाणी खूप गाजली. त्यांनी एकूण १९ चित्रपटांना संगीत दिले. त्यात अत्रे फिल्म्सच्या गाजलेल्या 'अमरज्योती' चित्रपटाचा समावेश आहे. त्यांनी 'भक्तीचा मळा' व 'मेरी अमानत' चित्रपटांत भूमिकाही केल्या. |
|||
संगीत जलशांचे कार्यक्रम करण्यासाठी मास्तर कृष्णरावांनी इ.स. १९२२ ते १९५२ दरम्यान भारतभर सातत्याने दौरे केले. त्यांच्या आवाजातील लवचिकता, माधुर्य व आकर्षकपणा यांचा प्रभाव जनमानसावर लगेच पडत असे. त्यांच्या कार्यक्रमांना सर्वसामान्यांबरोबरच रसिक, दर्दी श्रोत्यांची विशेष पसंती व उपस्थिती असे. ते दुर्मिळ आणि लोकप्रिय रागांबरोबरच [[ठुमरी]], नाट्यगीत, [[भजन]] व चित्रपट गीतेही प्रभावीपणे सादर करत असत. तसेच नव्या शक्यता पडताळून पाहणे, नवे प्रयोग करणे ही त्यांची खासियत होती. त्यांनी रचलेले 'झिंजोटी' रागातील सामूहिक रित्या गाता येण्यासारखे 'वंदे मातरम्' वाहवा मिळवून गेले. प्रसन्न, उठावदार व प्रभावी गायन शैलीने ते श्रोत्यांना मंत्रमुग्ध करत असत. त्यांनी गायलेल्या गाण्यांची व राग संगीताची ७८ आर पी एम ध्वनिमुद्रणेही प्रकाशित केली गेली. |
|||
अखेरच्या कालावधीत त्यांनी बंदिशी व नाट्यगीतांच्या सुरावटींसह रचना असलेली १९ पुस्तके प्रकाशित केली. संगीत रागदारीवरील, गायन व वादन शिक्षणाबद्दलच्या पुस्तकाचे इ.स. १९४० ते १९७१ या काळात लिहिलेले 'रागसंग्रह' नामक सात खंड त्यात समाविष्ट आहेत. |
|||
पुणे येथे २० ऑक्टोबर, इ.स. १९७४ रोजी त्यांचे निधन झाले. |
|||
==सन्मान व पुरस्कार== |
|||
* 'संगीत कलानिधी' पदवी |
|||
* [[पद्मभूषण पुरस्कार]], भारत सरकार |
|||
* संगीत नाटक अकादमी फेलोशिप |
|||
* [[बालगंधर्व]] सुवर्ण पदक |
|||
== बाह्य दुवे == |
== बाह्य दुवे == |
||
* [http://ulhaskashalkar.tripod.com/krishnar.htm {{लेखनाव}} (इंग्लिश मजकूर)] |
* [http://ulhaskashalkar.tripod.com/krishnar.htm {{लेखनाव}} (इंग्लिश मजकूर)] |
||
* [http://www.indianetzone.com/30/master_krishnarao_ganesh_phulambrikar_indian_theatre_personality.htm इंडिया नेट झोन संस्थळ ](इंग्लिश मजकूर) |
|||
* [http://courses.nus.edu.sg/course/ellpatke/Miscellany/krishnarao.htm ७८ आर पी एम ध्वनिमुद्रिकांची यादी] |
|||
{{हिंदुस्तानी संगीत}} |
{{हिंदुस्तानी संगीत}} |
१९:०२, ५ जुलै २०११ ची आवृत्ती
कृष्णाजी गणेश फुलंब्रीकर ऊर्फ मास्तर कृष्णराव (२० जानेवारी, १८९८ - २० ऑक्टोबर, १९७४) हे हिंदुस्तानी संगीतपद्धतीतील गायक, मराठी संगीतनाटकांमधील गायक-अभिनेते होते. भास्करबुवा बखल्यांचे ते शिष्य होते.
पूर्वायुष्य
मास्तर कृष्णरावांचा जन्म पुणे जिल्ह्यात आळंदी येथे झाला. त्यांना सुरुवातीचे संगीत प्रशिक्षण बाबूराव फडके यांचेकडून मिळाले. त्यांचे वडील पंडित होते. त्यांच्या निधनानंतर, गरिबीच्या परिस्थितीत वयाच्या अवघ्या सहाव्या वर्षी कृष्णरावांनी नाट्यकला प्रवर्तक मंडळी या नाटक मंडळीत काम सुरू केले. कृष्णरावांची तब्येत नाजूक होती. आवाजातील गोडी, लवचिकपणा यांमुळे त्यांना काम मिळाले होते. ते 'संत सखू' नाटकात विठोबाची भूमिका करत असत. ह्याच नाटक मंडळीत त्यांचा परिचय सवाई गंधर्वांशी आला व नाटकातील गाण्यांसाठी त्यांचे मार्गदर्शन लाभले. इ.स. १९१० मध्ये मास्तर कृष्णरावांनी पं. भास्करबुवा बखले यांचे शिष्यत्व स्वीकारले.
सांगीतिक कारकीर्द
आपल्या गुरुंच्या आग्रहास्तव मास्तर कृष्णरावांनी गंधर्व नाटक मंडळींत प्रवेश केला. ते बालगंधर्वांबरोबर मुख्य भूमिका करत असत. ह्या दरम्यान त्यांनी 'संगीत शारदा', 'संगीत सौभद्र', 'एकच प्याला' यांसारख्या अनेक नाटकांत स्त्री-भूमिकाही केल्या.
गुरुंच्या निधनानंतर गंधर्व मंडळींच्या नाटकांसाठी संगीत रचना करण्याचे काम मास्तर कृष्णरावांकडे आले. 'सावित्री', 'मेनका', 'संगीत कान्होपात्रा' यांसारख्या नाटकांना संगीत देताना मास्तर कृष्णराव त्यातील अभिनेत्यांना मार्गदर्शन करत असत. बालगंधर्वही त्यांना गुरुस्थानी मानायचे.
नंतरच्या काळात त्यांनी 'नाट्य निकेतन' साठी केलेल्या रचनांमुळे मराठी नाटकांमधील संगीताला एक वेगळी दिशा मिळाली. त्यांनी रचलेली 'कुलवधू', 'एक होता म्हातारा' यांमधील गाणी त्यांतील भाव, गेयता व शब्दसौंदर्यासाठी वाखाणली गेली.
मास्तर कृष्णरावांनी 'धर्मात्मा', 'माणूस', 'गोपाळकृष्ण' यांसारख्या चित्रपटांनाही संगीत दिले. त्यांनी संगीत दिलेल्या प्रभात कंपनी निर्मित या व इतर अनेक चित्रपटांतील गाणी खूप गाजली. त्यांनी एकूण १९ चित्रपटांना संगीत दिले. त्यात अत्रे फिल्म्सच्या गाजलेल्या 'अमरज्योती' चित्रपटाचा समावेश आहे. त्यांनी 'भक्तीचा मळा' व 'मेरी अमानत' चित्रपटांत भूमिकाही केल्या.
संगीत जलशांचे कार्यक्रम करण्यासाठी मास्तर कृष्णरावांनी इ.स. १९२२ ते १९५२ दरम्यान भारतभर सातत्याने दौरे केले. त्यांच्या आवाजातील लवचिकता, माधुर्य व आकर्षकपणा यांचा प्रभाव जनमानसावर लगेच पडत असे. त्यांच्या कार्यक्रमांना सर्वसामान्यांबरोबरच रसिक, दर्दी श्रोत्यांची विशेष पसंती व उपस्थिती असे. ते दुर्मिळ आणि लोकप्रिय रागांबरोबरच ठुमरी, नाट्यगीत, भजन व चित्रपट गीतेही प्रभावीपणे सादर करत असत. तसेच नव्या शक्यता पडताळून पाहणे, नवे प्रयोग करणे ही त्यांची खासियत होती. त्यांनी रचलेले 'झिंजोटी' रागातील सामूहिक रित्या गाता येण्यासारखे 'वंदे मातरम्' वाहवा मिळवून गेले. प्रसन्न, उठावदार व प्रभावी गायन शैलीने ते श्रोत्यांना मंत्रमुग्ध करत असत. त्यांनी गायलेल्या गाण्यांची व राग संगीताची ७८ आर पी एम ध्वनिमुद्रणेही प्रकाशित केली गेली.
अखेरच्या कालावधीत त्यांनी बंदिशी व नाट्यगीतांच्या सुरावटींसह रचना असलेली १९ पुस्तके प्रकाशित केली. संगीत रागदारीवरील, गायन व वादन शिक्षणाबद्दलच्या पुस्तकाचे इ.स. १९४० ते १९७१ या काळात लिहिलेले 'रागसंग्रह' नामक सात खंड त्यात समाविष्ट आहेत.
पुणे येथे २० ऑक्टोबर, इ.स. १९७४ रोजी त्यांचे निधन झाले.
सन्मान व पुरस्कार
- 'संगीत कलानिधी' पदवी
- पद्मभूषण पुरस्कार, भारत सरकार
- संगीत नाटक अकादमी फेलोशिप
- बालगंधर्व सुवर्ण पदक
बाह्य दुवे
- इंडिया नेट झोन संस्थळ (इंग्लिश मजकूर)