वाळवंट

वाळवंट हे अनेक भौगोलिक रचनांपैकी एक असून पृथ्वीचा बराच भूभाग वाळवंटांनी व्यापला आहे. तथापि वाळवंट हा शब्द केवळ वाळूने व्यापलेल्या प्रदेशालाच लागू होत नाही तर इतर काही भौगोलिक रचनादेखील वाळवंट या संज्ञेत येतात.

प्रकार

वाळवंटांची दोन मुख्य प्रकारांमध्ये विभागणी करता येते.

उष्ण वाळवंटे

वाळूने व्यापलेला प्रदेश ही व्याख्या केवळ उष्ण वाळवंटांसाठीच लागू होते. नावाप्रमाणे उष्ण वाळवंटातील तापमान अतिउष्ण ते शीत या पट्ट्यात येते.

वैशिष्ट्ये

सर्वसाधारणपणे उष्ण वाळवंटाची पुढील वैशिष्टे सांगता येतील.

• भौगोलिक वैशिष्ट्ये

1. वाळूने व्यापलेला प्रदेश. वाळूच्या टेकड्या आणि त्यावरील वैशिष्ट्यपूर्ण अशा वळ्या
2. हवेतील बाष्पाचे आणि जमिनीतील [आद्रता|आद्रतेचे]] अत्यल्प प्रमाण
3. वर्षभरातील पावसाची अत्यल्प सरासरी
4. विषम तापमान (कमाल आणि किमान पातळीमधील फरक ३० ते ६० अंश सेल्सिअस पर्यंत)
5. अत्यंत कमी वेळात निर्माण होणारी आणि नष्ट होणारी वाळूची प्रचंड वादळे
6. दिवसा अत्यंत उष्ण अशी हवा आणि त्यामुळे होणारे परिणाम उदा. मृगजळ
7. क्वचितच दिसणारे मरूस्थल किंवा ओऍसिस (Oasis)

• जैविक वैशिष्ट्ये

अत्यंत विषम आणि प्रतिकूल वातावरणातही टिकून राहणार्‍या वनस्पती आणि प्राणी हे वाळवंटाचे एक जैविक वैशिष्ट्य.

1. निवडुंग कुटुंबातील व ताड कुटुंबातील (उदा. खजूर) तसेच काही खुरटी व काटेरी झुडुपे वाळवंटात सर्वत्र आढळतात.
2. सरडा व साप या सारखे सरपटणारे प्राणी.
3. उंदीर व खार या सारखे कृदंत वर्गातील प्राणी.
4. गिधाडे व गरुड यांच्यासारखे उड्डाणाचा लांब पल्ला असणारे पक्षी.
5. काही वैशिष्ट्यपूर्ण कीटकदेखील मरूस्थलापासून काही अंतरापर्यंत दिसतात.
6. मरूस्थलाजवळील जैवसंपदा मात्र अनेक प्रकारे वेगळी असू शकते, उदा. बदकासारखे पक्षी.

शीत वाळवंटे

टुंड्रा प्रदेश व आर्क्टिक प्रदेश वगैरेंसारखे भूभाग शीत वाळवंटात येतात. येथे वाळूच्याऐवजी बर्फ पसरलेला असतो.