शिव

शिव
शिव व पार्वती यांचे मध्ययुगीन लघुचित्र
मराठी	शिव 6313
निवासस्थान	कैलास, स्मशान
लोक	शैव
वाहन	नंदी
शस्त्र	त्रिशूळ
वडील	अज्ञात
आई	अज्ञात
पत्नी	सती, पार्वती, गौरी, उमावती
अपत्ये	कार्तिकेय, गणपती,अशोक्सुन्दरी.
अन्य नावे/ नामांतरे	महादेव, उमापती, भोलेनाथ, ईश्वर, उमेश, गंगाधर, त्रिनेत्र, त्र्यंबक, नीलकंठ, महेश, रुद्र, शंकर, शंभू, शूलपाणि, सदाशिव, सांब, गौरीहर, दीनानाथ,khandoba,
या देवतेचे अवतार	खंडोबा, ज्योतिबा
या अवताराची मुख्य देवता	महादेव, कालभैरव, हनुमान, अर्धनारीश्वर, दत्तात्रेय
मंत्र	ॐ नमः शिवाय !
नामोल्लेख	लिंग पुराण
तीर्थक्षेत्रे	१२ ज्योतिर्लिंग ( भारतातील ),

बंगलोर संग्रहालय येथील शिव पार्वती मूर्ती

शिव ही हिन्दु धर्मातील एक देवता आहे.“शिव” या शब्दाचा शब्दशः अर्थ, “ते जे अस्तीत्वात नाही” असा आहे.शिव हे या जगताचे आदियोगी, प्रथम योगी, आदि गुरु, प्रथम गुरु आहेत. भारतीय सप्तर्षिंना भगवान शिवाने प्रथम ज्ञान दिले. भगवान शिव हे सर्व सृष्टीचे कारण आहेत. शिव हा आपल्या हिंदू धर्माच्या मुख्य देवतांपैकी एक आहे. वेदातील त्याचे नाव रुद्र आहे. पार्वती त्यांची अर्धांगिनी (शक्ती) आहे. आणि त्यांची मुले स्कंद आणि गणेश अशी आहेत. सृष्टीचा जन्म हा भगवान विष्णूंमुळे आहे आणि विनाश हा भगवान शिव शंकरामुळेच आहे. ब्रह्म ही सृष्टी फक्त चालवू शकतो. हे त्रिदेव म्हणजे नित्य नियमीत जन्म मरण चक्राची रूपके आहेत. भगवान शिवाच्या अनेक रूपांमध्ये उमा-महेश्वर , अर्धनारीश्वर , पशुपति , कृतिवास , दक्षिणमूर्ती आणि योगीश्वर इत्यादी प्रसिद्ध आहेत. शिव हा योगी मानला जातो आणि शिव शंकराची पूजा लिंग म्हणून केली जाते. भगवान शिवाची सोमनाथ, मल्लिकार्जुन , महाकालेश्वर , ओंकारेश्वर , केदारेश्वर , भीमशंकर , विश्वेश्वर , त्र्यंबक , वैद्यनाथ , नागेश , रामेश्वर आणि घृष्णेश्वर ही प्रसिद्ध बारा ज्योतिर्लिंगे आहेत. शिवांचा अर्थ कल्याणकारी मानला जातो, परंतु ताल आणि सर्वनाश या दोन्ही गोष्टींवर त्याचा समान अधिकार आहे.

देवता विकास

भारतीय संस्कृतीचे मूळ असलेल्या वैदिक साहित्यात रुद्र या नावाची देवता आढळते. यजुर्वेदातील रुद्रसूक्त प्रसिद्ध आहे. रुद्र ही देवता पुराणकाळात शंकर किंवा शिव या नावाने उदयाला आलेली दिसते. शिव या देवतेच्या विकासासाठी शैव सम्प्रदायाचे महत्त्वाचे योगदान आहे. या सम्प्रदायाचे साहित्य म्हणजे शैव पुराणे होत. शिव पुराण, लिंग पुराण ही शंकर या देवतेशी सम्बन्धित पुराणे होत.

देवतेचे स्वरूप

भगवान शिव यांचे कुटुंब खूप मोठे आहे. अकरावा रुद्रण्य, चौसठ योगिनी आणि भैरवादी हे त्याचे साथीदार व साथीदार आहेत. गणपती कुटुंबात त्याला सिद्धी, बुधी, आणि दोन मुलगे आणि खेम व गया असे दोन मुले आहेत. त्यांचे वाहन एक उंदीर आहे. शिव ही पुरुष देवता असून ब्रह्मा, विष्णु या देवतांच्या जोडीने त्याचे उल्लेख सापडतात. प्रलयाच्या शिव हा या सृष्टीचा संहार करणारा आहे असे मानले जाते.या देवतेचे वास्तव्य कैलास पर्वतावर असून पार्वती ही त्याची पत्नी आहे. गणपती आणि कार्तिकेय हे त्याचे पुत्र मानले जातात.

• वैदिक काळ--

वैदिक काळात शिव हा रुद्र या स्वरूपात पूजिला जात असे. रुद्र ही ऋग्वेदात मध्यम स्वरूपाची देवता मानली जाते. धनुष्य बाण हे त्याचे आयुध असून तो जटाधारी आहे. तो एक महान वैद्य असून त्याच्याजवळ वेगवेगळी औषधे असतात असे मानले जाते.

अथर्ववेदात व्रात्यकाण्ड आहे. यामध्ये रुद्र हा व्रात्यांशी सम्बन्धित देव आहे असे नोन्दविलेले आहे.याला महादेव असे सम्बोधिले आहे. हा देव नन्तर पशूंच्याकडे गेला. त्याला अनन्तर त्यामुळे पशुपती असेही नवा पडले आहे. ब्राह्मणग्रन्थांच्या काळात रुद्र ही वैदिक धर्मातील एक महत्त्वाची देवता बनली होती. त्यान्तर उपनिषद साहित्याने देखील महेश्वर, शिव या नावाने या देवतेला सन्मान दिलेला दिसतो.

• रामायण काळ-

रामायण हा जरी वैष्णव सम्प्रदायाचा ग्रन्थ असला तरी त्यामध्ये शिवाच्या पूजनाचे सन्दर्भ दिसतात.रामायणातील शिवाची उपासना ही केवळ मानव करतात असे नसून देव आणि दानव सुद्धा शिवाची पूजा करतात. रावणाने केलेली शंकराची तपश्चर्या हा यातील विशेष उल्लेख मानला जातो.

• महाभारत-

महाभारतात शिवाचे एक दार्शनिक रूप दिसते आणि दुसरे रूप हे लोकांमध्ये प्रचलित असे आहे. शिवाचा योगदर्शनाशी असलेला सम्बन्ध हा ही महाभारतात दिसून येतो. त्याला महायोगी असे सम्बोधिले आहे.

शारीरिक आणि भौतिक वैशिष्ट्ये

• राखाडी रंग

शिवाचा रंग कर्पूरासारखा (कापरासारखा) पाण्ढरा आहे; म्हणून त्याला `कर्पूरगौर' असेही म्हणतात. हे राखाडी रंगाचे आवरण म्हणजे चिताभस्म असते. शिवाला रोज नवीन चिताभस्म लागते.

• गंगा

जी (स्नानकर्त्या जिवाला) भगवत्पदाप्रत पोहोचवते ती गंगा’. ही गंगा स्वर्गात होती. भगीरथाच्या कठोर तपश्‍चर्येमुळे ती पृथ्वीवर आली. त्या वेळी गंगेच्या प्रवाहाचा भयानक वेग अन्य कोणीही थोपवू शकत नव्हता म्हणून शंकराने गंगेला आपल्या जटेत धारण केले, म्हणून शिवाला गंगाधर असे म्हणतात.

• चन्द्र

शिवाने भाली, म्हणजे कपाळी चन्द्र धारण केला आहे. चन्द्रमा ही क्षमाशीलता, ममता आणि वात्सल्य या तीन गुणांची एकत्रित अशी अवस्था आहे.

• नाग

शिवाने हलाहल हे समुद्रमन्थनामधून निघालेले विष प्राशन केले; या विषाचा दाह कमी व्हावा यासाठी वासुकी नाग शिवाने धारण केला. नागाला शिवाचे आयुधही समजले जाते, यामुळे शिवाला नागेन्द्र असे सम्बोधले जाते.

• तिसरा डोळा

शिवाचा कपाळावर भुवयांच्या मध्ये जरा वर ऊर्ध्व नेत्र म्हणजे तिसरा डोळा आहे. हा डोळा तेजतत्त्वाचे प्रतीक आहे. शंकर त्रिनेत्र आहे, म्हणजे तो भूतकाळ, वर्तमानकाळ आणि भविष्यकाळ या त्रिकाळातील घटना पाहू शकतो. असे मानले जाते कि जर महादेवाचा तिसरा डोळा उघडला तर समोरचे सर्व काही राख होत असे.

• व्याघ्राम्बर

वाघ हा रज-तमांचे प्रतीक आहे. अशा वाघाला (रज-तमांना) मारून शिवाने त्याचे आसन केले आहे.

• गजचर्म

शिवाने गजचर्मसुद्धा परिधान केले आहे.

शिवाचे भारतातील महत्त्वाचे बारा ज्योतिर्लिंगाचे स्थान

देवांचे देव महादेव यांनी भक्तांना वेळोवेळी आपले दर्शन दिले आणि जेथे - तेथे आपल्या भक्तांच्या आग्रहास्तव नैसर्गिक लिंग स्वरूपात बारा ठिकाणी ठाण माण्डले, त्यालाच " ज्योतिर्लिंग " म्हणून ओळखले जाते. सम्पूर्ण भारतात अवघ्या महाराष्ट्रातच शिवाचे पाच ज्योतिर्लिंग स्थापित आहे. ह्या प्रत्येक ज्योतिर्लिंगासोबत शिवाची एक एक आख्यायिका आहे.

१. श्री सोमनाथ, सोरटी ( गुजरात )

२. श्री मल्लिकार्जुन, श्री शैलम ( आन्ध्रप्रदेश )

३. श्री महाकालेश्वर, उज्जैन ( मध्यप्रदेश )

४. श्री ओंकारेश्वर, शिवपुरी ( मध्यप्रदेश )

५. श्री वैद्यनाथ, परळी ( महाराष्ट्र )

६. श्री औण्ढ नागनाथ, हिंगोली / परभणी ( महाराष्ट्र )

७. श्री केदारेश्वर, केदारनाथ ( उत्तरांचल प्रदेश )

८. श्री त्र्यम्बकेश्वर, नाशिक ( महाराष्ट्र )

९. श्री रामेश्वर, रामेश्वरम / सेतूबन्धनं ( तामिळनाडू )

१०. श्री भीमाशंकर, डाकिनी / पुणे ( महाराष्ट्र )

११. श्री विश्वेश्वर, वाराणसी ( उत्तरप्रदेश )

१२. श्री घृष्णेश्वर, वेरूळ / औरंगाबाद ( महाराष्ट्र )

सर्वत्र पसरलेले इतर शिवलिंगे

दशरथेश्वर महादेव मन्दिर ,मुखेड (महाराष्ट्र )

अजय अमहेश्वर, महेन्द्रपर्वत	अमरनाथ-काश्मीर	एकलिंग-उदयपूर	कण्डारिया महादेव-खजुराहो
कपालेश्वर-क्रौंचपर्वत	कुम्भेश्वर-कुम्भकोणम	कुमारेश्वर-क्रौंचपर्वत	गौरीशंकर-जबलपूर
तारकेश्वर-पश्चिम बंगाल	पशुपतिनाथ-नेपाळ	पक्षीतीर्थ-चेंगलपेट	प्रतिज्ञेश्वर-क्रौंचपर्वत
बृहदीश्वर-तंजावर	भुवनेश्वर-ओरिसा	मध्यमेश्वर-काशी	गोकर्ण महाबळेश्वर-कर्नाटक	वाळकेश्वर-मुम्बई
मुक्तपरमेश्वर-अरुणाचल	वैद्यनाथ-कांगडा	व्यासेश्वर-काशी	सर्वेश्वर-चितोडगड
सुन्दरेश्वर-मदुरा	स्तम्भेश्वर-चितोड	हरीश्वर-मानस सरोवर	हाटकेश्वर-बडनगरू

स्तूती

शिवतांडवस्तोत्रम् या रचनेमध्ये शिवाचे वर्णन आणि स्तूती अतिशय कुशलपणे योग्य ते वर्ण वापरून केली गेली आहे. हे स्तोत्र रावण याने रचले असे मानले जाते. तसा उल्लेख या स्तोत्रातही आहे.

हे ही पाहा

• हनुमान
• शिवरात्रि
• शिव अवतार

•