परमहंसोपनिषद

‘परमहंस’ या शब्दाचा अर्थ सर्वश्रेष्ठ हंस असा होतो.

हे उपनिषद शुक्लयजुर्वेदीय आहे. या छोटेखानी उपनिषदात एकूण चार मंत्र आहेत. या उपनिषदात महामुनी नारदांनी भगवान ब्रह्माजींना परमहंस स्थितीबद्दल आणि मार्गाबद्दल प्रश्न विचारलेले आहेत. त्यांची उत्तरे देताना भगवान ब्रह्माजींनी परमहंसाचे स्वरूप, त्याचा वेश-विन्यास, प्रमुख दीक्षा, त्याचा व्यवहार यांचे विस्ताराने वर्णन केलेले आहे. याविपरीत आचरण करणारास संन्यासाच्या नावावर कलंकस्वरूप सांगून तो घोर रौरव नरकात जाईल असे सांगितले आहे. परमहंसाने सोने आदि धन कोणत्याही स्थितीत आपल्याजवळ ठेवावयास नको; असे कुणी करत असेल तर तो ब्रह्महत्या, चांडाळ आणि आत्महत्या सदृश स्थितीमध्ये पोहोचतो. परमहंस तर आप्तकाम, कामनाशून्य, सुखदुःख-रागद्वेष-शुभाशुभ इत्यादींच्या पलीकडे गेलेला असतो. तो जितेंद्रिय, आत्मस्थ आणि पूर्णानंद पूर्णबोध स्वरूप असतो आणि हीच जीवनाची सर्वोच्च स्थिती आहे असे सांगितलेले आहे.

पहिला मंत्र

अथ योगिनं परमहंसनं कोऽयं मार्नस्तेषं का स्थितिरिति नारदो भगवन्तमुपगत्योवाच । तं भगवानाः । योऽयं परमहंसमार्गो लोके दुर्लभतरो न तु बाहुल्यो यद्येको भवति स एव नित्यपूतस्थः स एव वेदपुरुष इति विदुषो मन्यन्ते महापुरुषो यच्चित्तं तत्सर्वदा मय्येवावतिष्टते तस्मादहं च तस्मिन्नेवावस्थीयते । असौ स्वपुत्रमित्रकलत्रबन्व्वादीञ्शिखायज्ञोपवीते स्वाध्यायं च सर्वकर्माणि संन्यस्यायं ब्रह्माण्डं च हित्वा कौपीनं दण्डमाच्छादनं च स्वशरीरोपभोगार्थाय च लोकस्योपकारार्थाय च परिग्रहेत्तच्च न मुख्योऽस्ति कोऽयं मुख्य इति चेदयं मुख्यः ॥ १॥

दुसरा मंत्र

न दण्डं न शिखं न यज्ञोपवीतं न चाच्छादनं चरति परमहंसः । न शितं न चोष्णं न सुखं न दुःखं न मानावमाने च षडूर्मिवर्जं निन्दागर्वमत्सरदम्मदर्पेच्छाद्वेषसुखदुःखकामकोधलोभमोहहर्षसु उयाहंकारादींश्च हित्वा स्ववपुः कुणपमिव दृष्यते यतस्तद्वपुरपध्वस्तं संशयविपरीतमिथ्याज्ञानानां यो हेतुस्तेन नित्यनिवृत्तस्तन्नित्यबोधस्तत्स्वयमेवावस्थितिस्तं शन्तमचलमद्वयानन्दविज्ञानघन एवास्मि । तदेव मम परम्धाम तदेव शिखा च तदेवोपवीत च । परमात्मात्मनोरेकत्वज्ञानेन तयोर्भेद एव विभग्नः सा सध्या ॥ २॥

तिसरा मंत्र

सर्वान्कामान्परित्यज्य अद्वैते परमस्थितिः । ज्ञानदण्डो धृतो येन एकदण्डो स उच्यते ॥ काष्ठदण्डो धृतो येन सर्वाशि ज्ञानवर्जितः । स याति नरकान्धोरान्महारौरवसञ्ज्ञकान् ॥ इदमन्तरं ज्ञात्वा स परमहंसः ॥ ३॥

चौथा मंत्र

आशाम्बरो न नमर्कारो न स्वधाकारो न निन्दा न स्तुतिर्यादृच्छिको भवेद्भिक्षुर्नाऽऽवाहनं न विसर्जनं न मन्त्रं न ध्यानं नोपासनं च न लक्ष्यं नाकक्ष्यं न पृथग्नापृथगहं न न त्वं न सर्व चानिकेतस्थितिरेव भिक्षुः सौवर्णादीनं नैव परिग्नहेन्न लोकं नावलोकं चाऽऽबाधकं क इति चेद्बाधकोऽस्त्येव यस्माद्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन दृष्टं च स ब्रह्महा भवेत् । यस्माद्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन ग्राह्यं च स आत्महा भवेत् । तस्माद्भिक्षुर्हिरण्यं रसेन न दृष्टं च न स्पृष्टं च न ग्राह्यं च । सर्वे कामा मनोगता व्यावर्तन्ते । दुःखे नोद्विग्नः सुखे न स्पृहा त्यागो रागे सर्वत्र शुभाशुभयोरनभिस्नेहो न द्वेष्टि न मोदं च । सर्वेषामिन्द्रियाणां गतिरुपरमते य आत्मन्येवावस्थीयते यत्पूर्णानन्दैकबोधस्तदब्रह्माहमस्मीति कृतकृत्यो भवति कृतकृत्यो भवति ॥ ४॥

संदर्भ

संस्कृत डॉक्युमेंट्स संकेतस्थळ. दुवा : https://sanskritdocuments.org/doc_upanishhat/paramahamsa_upan.html?lang=sa