अदिती पंत

अदिती पंत एक भारतीय समुद्रशास्त्रज्ञ आहेत . 1983 मध्ये भारतीय अंटार्क्टिक कार्यक्रमाचा एक भाग म्हणून भूवैज्ञानिक सुदीप्त सेनगुप्ता यांच्यासमवेत अंटार्क्टिकाला भेट देणारी ती पहिली भारतीय महिला होती. यावेळी महिलांना सन्मान्य शिक्षण घेण्याची परवानगी नव्हती. डॉ.अनिता पंत यांनी या अडथळ्यांवर मात केली आणि सर्व इच्छुक महिला वैज्ञानिकांना आदर्श बनले आहे. तिने हे दाखवून दिले आहे की महिला केवळ अंतराळापर्यंतच पोहोचू शकत नाहीत, तर पृथ्वीच्या अगदी शेवटच्या कोपर्यातही पोहोचू शकतात (म्हणजे अंटार्क्टिका प्रदेश). नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ओशनोग्राफी, नॅशनल केमिकल लॅबोरेटरी, पुणे युनिव्हर्सिटी आणि महाराष्ट्र अ‍ॅकॅडमी ऑफ सायन्सेस या संस्थांमध्ये तिने प्रमुख पदांवर काम केले आहे.

जीवन परिचय आणि शिक्षण

आदिती पंत यांचा जन्म हा देशस्थ ब्राह्मण मराठी बोलणाऱ्या नागपूर, भारत शहरामध्ये झाला. तिने तरुण वयातच विज्ञानात रस घ्यायला सुरुवात केली. रात्रीच्या जेवणाची संभाषण आणि मैदानी क्रियाकलापांच्या रूपात तिच्या पालकांनी तिच्या नैसर्गिक जगाच्या संपर्कातून तिची उत्सुकता वाढविली. अदिती पंत यांनी अमेरिकेत जाऊन विज्ञान शाखेत पदव्युत्तर शिक्षण घेतले, आणि पीएच्‌डी मिळवली. पुणे विद्यापीठात विज्ञान शाखेत पदवीचे शिक्षण घेत असताना ॲलिस्टर हार्डी यांनी लिहिलेले दी ओपन सी हे पुस्तक अदिती पंत यांच्या वाचनात आले. या पुस्तकातून प्रेरणा घेऊन समुद्रविज्ञानातच (Oceanographyत) करिअर करण्याचा निर्णय त्यांनी घेतला. त्यानंतर गोव्यातील राष्ट्रीय समुद्र विज्ञान संस्थेत (National Institute Of Oceanography -NIOत) कामाला सुरुवात केली.

पंत यांनी पुणे विद्यापीठात बीएससी पूर्ण केली (पूना विद्यापीठ म्हणूनही ओळखले जाते). कौटुंबिक मित्राकडून आलिस्टर हार्डी यांनी ओपन सी या पुस्तकात जेव्हा तिला भेट दिली तेव्हा तिला व्यावसायिक म्हणून समुद्रशास्त्र घेण्यास प्रेरित केले. हवाई विद्यापीठात मरीन सायन्समध्ये मास्टर करण्यासाठी अमेरिकन सरकारची शिष्यवृत्ती मिळाल्यामुळे त्या आश्चर्यचकितच होत्या.नैसर्गिक प्लॅक्टन समुदायांद्वारे प्रकाश संश्लेषणावर उष्णकटिबंधीय प्रकाशाच्या तीव्रतेच्या प्रभावावर आणि फायटोप्लांकटोनपासून बॅक्टेरियात कमी कार्बनच्या प्रवाहाचे प्रमाण आणि तिचे थीसिस तिने लिहिले. खुल्या समुद्रात या लक्ष्य जीवाचा अभ्यास करणे अत्यंत समस्याप्रधान आणि कठोर असल्याचे सिद्ध झाले आणि तिचे गुरू डॉ. एम.एस. डॉटी यांच्या मदतीने पंत यांनी मोठ्या समुदायामध्ये जाण्यापूर्वी एकाच बॅक्टेरियम मॉडेलवर लक्ष केंद्रित करण्याचा निर्णय घेतला.

करिअर

आर्थिक अडचणींमुळे त्यांचे परदेशातील प्रगत शिक्षण घेणे सोपे नव्हते, म्हणून जेव्हा तिला अमेरिकन शासकीय हवाई विद्यापीठाकडून अनुदान मिळाले तेव्हा त्यांनी त्यांचे शिक्षण पुर्ण केले. तिचा प्रस्ताव लहान माशांच्या नेटवर्कमधील प्रकाशसंश्लेषणावर अवलंबून होता कारण "द ओपन सी" या पुस्तकात त्यांना या सागरी संरचनेत प्रथम सादर केले गेले. पीएचडीचे काम संपताच त्यांनी दोन किंवा तीन प्रयोगशाळांवर काम केले होते जिथे त्यांना काम करायचे होते, त्याच दरम्यान त्यांनी सीएसआयआरचे ज्येष्ठ संशोधक प्रोफेसर एनके पानिककर यांची भेट घेतली,जे लेखक संचालक होते. एनआयओकडे अंटार्क्टिक महासागरात १० वर्षाचा कार्यक्रम होता जसे की विषयांवर अभ्यास करण्यासाठी; नैसर्गिक जीवनशैली, भौतिकशास्त्र आणि इतर विविध विज्ञान. १९९० पर्यंत, ती एनआयओबाहेर गेली आणि तेथून १ वर्षांनी पुण्यातील राष्ट्रीय रासायनिक प्रयोगशाळेत गेली होती आणि त्यानंतरच्या १ वर्षांत अन्न साखळीत गुंतलेल्या मीठ-सहनशील आणि मीठ-प्रेमळ जीवांच्या एन्झामोलॉजीची तपासणी केली. त्या पुणे विद्यापीठातील वनस्पतिशास्त्र विभाग २००३ ते २००७ या कालावधीत प्राध्यापक इमरिटस देखील राहिल्या.

अंटार्क्टिक मोहीम

अदिति पंत अंटार्क्टिकावर पाऊल ठेवणारी पहिली भारतीय महिला होती.१९८३मध्ये अदिती पंत यांनी भारताच्या अंटार्क्टिक मोहिमेत भाग घेतला. त्याबद्दल भारत सरकाने अंटार्क्टिका पुरस्कार देऊन त्यांचा सन्मान केला.१ डिसेंबर १९८१ ते 3 ते मार्च १९८४ या काळात पंत यांनी अंटार्क्टिका या पृथ्वीवरील सर्वात अस्पृश्य प्रदेशांपैकी एक मोहीम सुरू केली. तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी राबविलेल्या या मोहिमेच्या मालिकेतील हे तिसरे होते .१९८१ मध्ये अंटार्क्टिक करारावर भारताच्या स्वाक्षर्‍याने भारतीय अंटार्क्टिक कार्यक्रमास सुरुवात झाली ( राष्ट्रीय ध्रुवीय आणि महासागर संशोधन केंद्र अंतर्गत ).

पेटंट्स आणि पुरस्कार

पंत हे पाच पेटंट्सचे मालक आहेत आणि आंतरराष्ट्रीय जर्नल्समध्ये त्यांची ६७ हून अधिक प्रकाशने आहेत.भारतीय अंटार्क्टिक कार्यक्रमातील योगदानाबद्दल तिला भारत सरकारने अंटार्क्टिका पुरस्काराने गौरविले. तिने हा सन्मान सहकारी सुदीपता सेनगुप्ता , जया नैथानी आणि कंवल विल्कू यांच्याबरोबर सामायिक केला.ती एसईआरसी पुरस्कार प्राप्तकर्ता होती आणि तिच्या संशोधन क्षेत्रात तिच्या तपासणीसाठी त्यांना निलंबित करते.