व्यवस्थापन

परिचय==

  व्यवस्थापन शास्त्राची सुरुवात अलीकडच्या काळात एक स्वतंत्र्य अभ्यास तरी अभ्यास विषय म्हणून उदयास आली आहे. दीर्घकाळ अर्थशास्त्राचा एक भाग म्हणून मानला जात असे. औद्योगिक क्रांतीनंतर नव्याने झपाट्याने उभे राहिलेले कारखाने वेगाने उपलब्ध झाली. बदलती आर्थिक परिस्थिती आणि सामाजिक परिस्थिती अशा अनेक कारणाने उपलब्ध असलेले व्यवस्थापन विषयाचे ज्ञान अपुरे आह,तोटक आहे,असे स्पष्ट जाणू लागले.अशा औद्योगिक वातावरणात व्यवस्थापनाची गरज भासू लागली. त्यातुन संकल्पना,तत्वे इतर ज्ञानशाखा यांच्या विचार प्रक्रियेतून व्यवस्थापनशास्त्र एक स्वतंत्र अभ्यास विषय म्हणून विकसित झाला.

व्यवस्थापनाची व्याख्या==

 व्यवस्थापन हे संचालनात्मक कार्य असून त्याचा संदर्भ निर्धारित उद्देशांची पूर्तता करण्यासाठी असतो..

व्यवस्थापन (किंवा व्यवस्थापकीय) हे एक व्यवसाय, नफा मिळवणारी संघटना, नफा न मिळवणारी संघटना किंवा सरकारी संघटना यांचे प्रशासकिय शास्त्र आहे. व्यवस्थापन संस्थेचे धोरण सेट आणि उपलब्ध संसाधने, अशा आर्थिक नैसर्गिक, तांत्रिक, आणि मानवी संसाधने म्हणून अर्ज माध्यमातून त्याच्या उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी त्याच्या कर्मचारी किंवा स्वयंसेवक प्रयत्नांमध्ये समन्वय साधत या कार्यक्रमांचा समावेश होतो. "व्यवस्थापन" हि संकल्पना एक लोक व्यवस्थापित संस्था संदर्भात असू शकते.

व्यवस्थापन एक शैक्षणिक शाखा देखिल आहे, ज्याचा उद्देश सामाजिक संस्था आणि संस्थात्मक नेतृत्वचा अभ्यास आहे हे एक सामाजिक विज्ञान आहे. व्यवस्थापन महाविद्यालये आणि विद्यापीठ अभ्यास आहे; व्यवस्थापन व्यवसाय प्रशासन (M.B.A.) हि एक पदव्युत्तर पदवी आहे.

व्यवस्थापन हा एक आधुनिक काळातील परवलीचा शब्द बनला आहे. प्रत्येक कृती ही व्यवस्थापना भोवती फिरत असते. इतरांना कडून काम करून घेण्याची कला म्हणजे व्यवस्थापन होय. व्यवस्थापन म्हणजे नियोजन करणे ,संघटन करणे ,समन्वय साधने ,प्रेरणा देणे व मार्गदर्शन करणे आणि नियंत्रण करणे होय. व्यवस्थापन ही एक सार्वत्रिक प्रकिया आहे.कोणतेही क्षेत्र असो सामाजिक ,राजकीय ,सांस्कृतिक व शेक्षणिक व इतर क्षेत्रांमध्ये व्यवस्थापनाला महत्व प्राप्त झाले आहे. प्रत्येक व्यक्तीला स्वतःच्या जीवनात व्यवस्थापन करावेच लागते. ती व्यक्ती अशिक्षित असो किवा सुशिक्षित असो व्यवस्थापन हे करावेच लागते. व्यवस्थापन ही सामुहिक कृती आहे.सातत्याने चालू राहते. व्यवस्थापन हे गतिमान व लवचिक असल्यामुळे एकाद्या वेळी केलेले व्यवस्थापन बदलू शकतो .

व्यवस्थापनाची उद्दिष्ट्ये

१) संस्थात्मक उद्दिष्ट्य - अ) फायदा मिळविणे. ब) सातत्य राखणे. क) वाढ व विकास करणे. ड) सदिच्छा व प्रतिष्ठा निर्माण करणे
२) वैयक्तिक उद्दिष्ट्य -  अ) कामाचे स्वरूप आणि वेतन निश्चित करणे. ब) विकासासाठी प्रशिक्षण देणे. क) व्यवस्थापनामध्ये सहभागी करून घेणे. ड) सुरक्षतेची हमी देणे.
३) सामाजिक उद्दिष्ट्य -  अ) गुणवत्ता पूर्व उत्पादनाची सेवा देणे. ब) शासन नियंत्रणाचे पालन करणे. क) सामाजिक जबाबदारी पुर्नवसन करणे. ड) सकारात्मक स्पर्धा, ई) नैतिक जबाबदारी

इतिहास==

काही लोक व्यवस्थापन उशीरा-आधुनिक (उशीरा आधुनिकतेच्या अर्थाने) संकल्पना बनवतात. त्या अटींवर याचा पूर्व-आधुनिक इतिहास असू शकत नाही - केवळ हर्बिन्जर्स (जसे कारभारी). तथापि, इतर, प्राचीन सुमेरियन व्यापारी आणि प्राचीन इजिप्तच्या पिरॅमिड्स बिल्डरमध्ये व्यवस्थापनासारखे विचार ओळखतात. शतकानुशतके गुलाम-मालकांना एखाद्या निर्भर परंतु काहीवेळा असंवेदनशील किंवा पुनर्संचयित कामगारांचे शोषण / प्रेरणा देण्याच्या समस्येचा सामना करावा लागला परंतु बर्‍याच पूर्व-औद्योगिक उपक्रमांना त्यांचे लहान प्रमाण दिले गेले तरी त्यांनी व्यवस्थित व्यवस्थापनाच्या प्रश्नांचा सामना करण्यास भाग पाडले नाही. तथापि, हिंदू अंकांचा प्रसार आणि डबल-एन्ट्री बुक-कीपिंगचे संहिताकरण व्यवस्थापनाचे मूल्यांकन, नियोजन आणि नियंत्रण यासाठी साधने प्रदान करतात.

सदस्यांना त्यांचे मतभेद व्यक्त करण्याचा आणि त्यामधील मतभेद सोडविण्याचा अधिकार असल्यास संघटना अधिक स्थिर असते.

एखादी व्यक्ती एखादी संस्था सुरू करू शकते, "जेव्हा ती बर्‍याच लोकांच्या काळजीत राहिली असेल आणि ती टिकवून ठेवण्याची तीव्र इच्छा असेल तर ते टिकेल".

एक कमकुवत व्यवस्थापक एखाद्या भक्कम व्यक्तीचे अनुसरण करू शकतो, परंतु दुबळा नसतो आणि अधिकार टिकवून ठेवू शकतो.

प्रस्थापित संस्था बदलू इच्छित असलेल्या मॅनेजरने "पुरातन रीतिरिवाजांची किमान सावली तरी राखली पाहिजे".

व्यवस्थापनाचे फायदे

१). साधन सामग्रीचा योग्य वापर,
२). वस्तुनिष्ठ निर्णय प्रक्रिया,
३).साधन सामग्रीचे उत्पादित वस्तूमध्ये परिवर्तन,
४). विकास प्रक्रिया गतिमान करणे,
५). मंदीला तोंड देण्याची क्षमता,
६). साधन-सामग्रीचा दुरुपयोग टाळणे आणि जोखीम करणे,
७). आत्मविश्वास आणि नफ्यामध्ये वाढ,
८). मानवी संबंधामध्ये सुधारणा,
९). नव्या व्यवसायाची ओळख,
१०). शास्त्र-शुद्ध विश्लेषणाची सवय,
११). भविष्य कालीन धोक्याची पूर्वकल्पना.

व्यवस्थापनाची व्याप्ती

१). सामग्रीचे व्यवस्थापन

२). वित्त व्यवस्थापन

३) . मनुष्यबळाला व्यवस्थापन

४).उत्पादन व्यवस्थापन

५). औद्योगिक मानसशास्त्र

६). विक्री व्यवस्थापन

७). कार्यालयाचे व्यवस्थापन