क्रिकेट

क्रिकेट

गोलंदाज शॉन पोलॉक व फलंदाज मायकल हसी. पाढंरया रंगाची खेळपट्टी दिसत आहे.
सर्वोच्च संघटना	आयसीसी
उपनाव	द जंटलमन्स गेम ("The Gentleman's game")
सुरवात	१६ वे शतक (आधुनिक)
माहिती
संघ सदस्य	११ खेळाडू संघागणिक बदली खेळाडू केवळ जखमी किंवा आजारी खेळाडूसाठी
मिश्र	हो, separate competitions
वर्गीकरण	सांघिक, काठी-चेंडू
साधन	क्रिकेट चेंडू, क्रिकेट बॅट, यष्टी
मैदान	क्रिकेट मैदान
ऑलिंपिक	१९०० उन्हाळी ऑलिंपिक केवळ

दक्षिण आफ्रिका व  इंग्लंड दरम्यान २००५ मध्ये झालेला कसोटी सामना. काळी पॅंट घातलेले पंच आहेत. कसोटी सामने, प्रथम श्रेणी सामन्यां मध्ये खेळाडू पांढरे कपडे घालतात, चेंडू लाल असतो तर एकदिवसीय सामन्यांमध्ये खेळाडू रंगीत कपडे घालतात व पांढरा चेंडु वापरल्या जातो.

 ऑस्ट्रेलिया व  भारत दरम्यानचा आंतरराष्ट्रीय एकदिवसीय सामना. फलंदाजांनी पिवळे कपडे घातले आहेत तर क्षेत्ररक्षण करणारया संघानी आकाशी रंगाचे कपडे घातले आहेत.

 इंग्लंड व श्रीलंका दरम्यान आंतरराष्ट्रीय २०-२० सामना. सहसा हे सामने संध्याकाळी खेळवले जातात व अडीच ते तीन तास चालतात.

पारंपारिक क्रिकेट चेंडु. पांढरया दोरयाला सीम असे म्हणतात. एकदिवसीय सामने सहसा प्रकाश झोतात खेळवले जातात, त्यामुळे पांढरा चेंडु वापरल्या जातो.

क्रिकेट बॅट

क्रिकेट एक बॅट(फळी) आणि बॉल(चेंडू) ने खेळावयाचा खेळ आहे. क्रिकेटची सुरुवात इंग्लंड मध्ये झाली. ज्या देशावर ब्रिटीश राज्य (Commonwealth Countries) होते त्या देशात हा खेळ मोठ्या प्रमाणात खेळला जातो. भारतीय उपखंडात तर क्रिकेट हाच मुख्य खेळ आहे. लोकप्रिय आंतरराष्ट्रीय संघ इंग्लंड, ऑस्ट्रेलिया, भारत, पाकिस्तान, वेस्ट ईंडिझ, न्यूझीलँड, दक्षिण आफ्रिका, श्रीलंका, बांगलादेश, झिंबाब्वे, केन्या आहेत.

इतिहास

असे समजले जाते की ह्य खेळाची सुरवात इंग्लंड मधील केंट व ससेक्स प्रांतात झाली. तेराव्या शतकात इंग्लंडचे युवराज एडवर्ड यांनी नेवेन्डन, केंट येथे क्रिकेट खेळल्याची नोंद आहे. ऑक्सफर्ड शब्दकोशामध्ये १९५८ मध्ये सर्व प्रथम क्रिकेट या शब्दाची लिखित नॊंद झाली.

सतराव्या शतकात या खेळाची लोकप्रियता खूप वाढली. १८०० मध्ये खेळात बरेच परिवर्तन झाले व हा खेळ इंग्लंडचा राष्ट्रीय खेळ घोषित करण्यात आला.

१९६३ साली सामन्याचा निकाल लागण्याच्या दृष्टीने प्रत्येक डावात विशिष्ट षटके टाकण्याचा नियम आणला. हा क्रिकेट प्रकार लोकप्रिय झाला व पुढे १९७१ मध्ये एकदिवसीय क्रिकेट या नावाने प्रसिद्ध झाला. २००० साली क्रिकेटचा नवीन प्रकार ट्वेंटी२० क्रिकेटची सुरवात करण्यात आली. या खेळाची मुख्यत्वे दोन अंगे आहेत. फलंदाजी आणि गोलंदाजी. कसोटी क्रिकेटमध्ये ४ डाव, तर इतर प्रकारांत २ डाव खेळले जातात. दोन्ही संघ आलटून-पालटून फलंदाजी आणि गोलंदाजी करतात. खेळ सुरू होण्यापूर्वी दोन्ही संघांच्या कप्तानांसमोर नाणेफेक होते. नाणेफेक जिंकणारा कप्तान प्रथम डावात फलंदाजी करायची अथवा गोलंदाजी, याची निवड करतो. फलंदाज करणाऱ्या संघाचा उद्देश जास्तीत जास्त धावा करण्याचा असतो. जेव्हा दोघे फलंदाज विरूध्द दिशेच्या यष्टी पर्यंत जातात तेव्हा १ धाव पूर्ण होते. सहसा फलंदाज जेव्हा चेंडू फलंदाजी करणारया फलंदाजाच्या बॅटला लागतो तेव्हाच धाव घेतात. फलंदाजाने चेंडू सीमापार केल्यास, यष्टींदरम्यान धाव घेण्याची आवश्यकता नसते. अशा वेळी चेंडूचा पहिला टप्पा सीमेवर अथवा सीमेपार पडला तर सहा धावा, नाहीतर चार धावा फलंदाजाच्या खात्यात जमा होतात. ह्या शिवाय गोलंदाजाने गोलंदाजीचे नियम तोडले तरी सुध्दा फलंदाजी करणारया संघास धाव मिळते.

गोलंदाजी करणाऱ्या संघाचा उद्देश दुसऱ्या संघाच्या प्रत्येक फलंदाजाला बाद करणे असतो. फलंदाजाला वेगवेगळ्या प्रकारे बाद करता येते (त्रिफळाचीत, झेल,यष्टीचीत, पायचीत (एल.बी.डब्ल्यू.),धावचीत).हा खेळ सहा चेंडुचे १ षटक या प्रमाणे खेळला जातो. प्रत्येक षटकाच्या शेवटी गोलंदाजाचे टोक बदलले जाते व क्षेत्ररक्षण करणारया संघाचा नविन खेळाडू गोलंदाजीस येतो. ह्याच वेळेस पंच सुध्दा आपाआपली जागा बदलतात.

प्रत्येक फलंदाज बाद झाल्या नंतर त्याच्या संघातील नविन फलंदाज फलंदाजीस येतो. जेव्हा १० फलंदाज बाद होतात तेव्हा तो संघ सर्वबाद झाला असे म्हणले जाते. ह्या नंतर फलंदाजी करणारा संघ गोलंदाजी करतो तर गोलंदाजी करनारा संघ फलंदाजी करतो.

जो संघ दिलेल्या षटकमर्यादेत सर्वात जास्त धावा करतो त्याला विजयी घोषित केले जाते. क्रिकेटच्या वेगवेगळ्या प्रकारात सामना संपण्याचे मापदंड वेगवेगळे आहेत.

क्रिकेटचे नियम

मेरिलबोन क्रिकेट क्लबने सर्व महत्त्वाच्या क्रिकेट खेळणाऱ्या देशांशी विचारविनिमय करून बनवलेल्या ४२ नियमांनुसार हा खेळ खेळवण्यात येतो.

खेळाडू आणि अधिकारी

खेळाडू

प्रत्येक संघात ११ खेळाडू असतात. सर्व खेळाडूंना फलंदाज अथवा गोलंदाज असे म्हणतात. सहसा प्रत्येक संघात पाच ते सहा फलंदाज व पाच ते सहा गोलंदाज असतात. मैदानावर सर्व प्रमुख निर्णय संघाचा कर्णधार घेत आसतो. जो खेळाडू व्यवस्थित फलंदाजी व गोलंदाजी करतो त्याला अष्टपैलू म्हणले जाते.

पंच

मैदानावर दोन पंच असतात. एक पंच गोलंदाज ज्या यष्टी जवळून गोलंदाजी करत असतो तेथे उभा असतो तर दुसरा पंच क्षेत्ररक्षणाची जागा Square Leg ला उभा असतो. तिसरया पंचाला TV Umpire म्हणतात तर सामना अधिकारी सामना क्रिकेटच्या नियमांप्रमाणे खेळवला जातोय याची खात्री करतो.

मैदान

मैदान हे सहसा गोल अथवा अंडाकृती असते. सहसा मैदानाचा व्यास १३७ मी ते १५० मी पर्यंत असतो. एका दोरीच्या साह्याने मैदनाची सीमा मांडली जाते.

खेळपट्टी

खेळपट्टी म्हणजे मैदानाच्या मध्यभागी असलेली मुख्य खेळाची जागा.खेळपट्टी ची लांबी २२ यार्ड (२०.१२ मी ) आणि रुंदी १० फुट (३ मी) असते .

क्षेत्ररक्षण

क्षेत्ररक्षणाच्या जागा

सामन्यांचे स्वरूप

नाणेफेक

सामना सुरू होण्यापुर्वी दोन्ही संघाचे कर्णधार नाणेफेक करतात. नाणेफेक जिंकणारा कर्णधार सुरवातीला फलंदाजी अथवा गोलंदाजी करण्याचा निर्णय घेतो.

डावाचा अंत

एक डाव संपतो जेव्हा,

• दहा फलंदाज बाद होतात
• फक्त एकच फलंदाज बाकी आहे जो फलंदाजी करु शकतो.
• दुसरया संघाने पहिल्या संघापेक्षा जास्त धावा केल्या.
• ठरवलेले षटके टाकून झाली.
• कर्णधाराने आपला डाव घोषित केला.

सामन्याचा कालावधी

२०-२० क्रिकेटमधे नावाप्रमाणे दोन्ही डावात २० षटकांचा खेळ होतो. एकदिवसीय सामना ५० + ५० षटकांचा असतो. सहसा कसोटी सामने ५ दिवस खेळवले जातात. दररोज कमीत कमी सहा तास किंवा ९० षटकांचा खेळ होतो. कसोटी सामन्यामधे फलंदाजी करणारा संघ जोपर्यंत सर्वबाद होत नाही, अथवा डाव घोषित करत नाही, तोवर फलंदाजी करू शकतो. खेळ चालू राहण्यासाठी पुरेसा प्रकाश असणे आवश्यक आहे. प्रकाश अपुरा असल्यास सामना काही काळ स्थगित होऊ शकतो. दीर्घ काळ प्रकाश अपुरा राहिल्या सामना रद्द घोषित केला जातो.

फलंदाजी व धावा

फलंदाजी

फलंदाज आपल्या बॅटने चेंडु फटकाउन धावा काढतात. जेव्हा फलंदाज बॅटने चेंडु मारतो तेव्हा त्याला फटका (शॉट / स्ट्रोक) म्हणतात. फटक्यांना ते ज्या दिशेने खेळल्या गेले आहेत त्या प्रमाने नाव दिले गेले आहे. फलंदाज संघाच्या निती नुसार आक्रामक अथवा सावध फलंदाजी करतो. फलंदाज सहसा क्रमाने फलंदाजीस येतात. प्रथम येणारया दोन फलंदाजांना ओपनर म्हणतात.

धावा

एक धाव काढण्यासाठी फलंदाजाला चेंडु फटकाउन फलंदाजी न करणारया साथीदाराच्या जागी जाव लागते व त्याच बरोबर त्याच्या साथीदाराला त्याच्या जागी आवे लागते (पॉपिंग क्रिझ्च्या आतमध्ये).

गोलंदाजी व बळी

गोलंदाजी

चित्र:Andrew flintoff bowling.jpeg

 इंग्लंडचा अँड्रु फ्लिन्टॉफ गोलंदाजी करतांना.

एक गोलंदाजीची पद्धत.

गोलंदाज एका ठरावीक पध्द्तीने चेंडु फलंदाजाच्या दिशेने टाकतो व त्याला गोलंदाजीची पध्दत ( Bowling Action) म्हणतात. सहसा गोलंदाज चेंडुचा टप्पा खेळपट्टीवर टाकतो चेंडू उसळुण फलंदाजा कडे जावा. गोलंदाजी करतांना पाय नेहमी पॉपिंग क्रिझच्या आत रहाणे जरूरी आहे अथवा त्या चेंडूला नो-बॉल म्हणतात. ह्या शिवाय टाकलेला चेंडु फलंदाजाच्या अवाक्यात टाकणे जरूरी आहे अथवा त्या चेंडूला वाईड चेंडु म्हणतात. वाईड अथवा नो चेंडु टाकल्या नंतर फलंदाजी करणारया संघास १ अतिरिक्त धाव मिळते व त्याच बरोबर १ अतिरिक्त चेंडू देखील तकावा लागतो.

गोलंदाजाचा मुख्य उद्देश बळी घेणे असतो. गोलंदाजाचा दुसरा उद्देश कमीत कमी धावा देणे असतो. गोलंदाज सहसा दोन प्रकार्चे असतात (तेज गोलंदाज, फिरकी गोलंदाज)

फलंदाज बाद होण्याचे प्रकार

दहा वेगवेगळ्या पध्दतीने फलंदाज बाद होऊ शकतात. एक फलंदाज बाद झाल्या नंतर त्याची जागा नविन फलंदाज घेतो. जेव्हा दहा फलंदाज बाद होतात तेव्हा एक डाव संपतो.

खाली दिलेल्या दहा प्रकारांन पैकी पहिल्या सहा प्रकाराने फलंदाज सहसा बाद होतो.

• झेल - जेव्हा फलंदाजाने मारलेला चेंडू क्षेत्ररक्षक जमिनीला लागण्याच्या आधी पकडतो तेव्हा त्या बाद होण्याच्या प्रकाराला झेलबाद म्हणतात.झेलबाद्चे क्षेय गोलंदाज व क्षेत्ररक्षक दोघांना ही दिल्या जाते. ( नियम ३२)

• त्रिफळाचीत - जेव्हा गोलंदाजाने टाकलेला चेंडु फलंदाजी करणारया फलंदाजाच्या टोकावरिल यष्टींना लागतो तेव्हा त्याला त्रिफळाचीत म्हणतात. गोलंदाजाला ह्या बळी चे क्षेय दिले जाते. (नियम ३०)

• पायचीत - जेव्हा गोलंदाजाने टाकलेला चेंडु बॅटला न लागता फलंदाच्या पायावर,पॅड्वर किंवा शरीरावर आदळतो तेंव्हा पंच चेंडु यष्टींन वर गेला असता कि नाही हे ठरवुन फलंदाजाला बाद देउ शकतो. गोलंदाजाला ह्या बळी चे क्षेय दिले जाते.

• धावचीत - जेंव्हा क्षेत्ररक्षक, गोलंदाज अथवा यष्टीरक्षक, फलंदाज धाव घेण्यासाठी धावत असतांना अथवा इतर कोणत्याही कारणासाठी क्रिझ मध्ये नसतो तेव्हा चेंडु मारुन यष्टी उडवतो तेव्हा त्याला धावचीत म्हणतात. ह्या बळीचे क्षेय कोणालाही दिले जात नाही.

• यष्टीचीत - चेंडु खेळतांना जेंव्हा फलंदाज क्रिझच्या बाहेर जातो व चेंडु त्याला चकवुन यष्टीरक्षकाच्या हातात जातो तेंव्हा बाद होण्याच्या प्रकाराला यष्टीचीत म्हणतात. गोलंदाजा व यष्टीरक्षकाला ह्या बळी चे क्षेय दिले जाते. (नियम ३९)
• हिट विकेट
• हँडल्ड द बॉल
• हिट द बॉल ट्वाइस
• क्षेत्ररक्षणात अडथळा
• टाईम्ड आउट

प्रकार

क्रिकेटचे अनेक प्रकार व श्रेणी आहेत. आंतरराष्ट्रीय व्यावसायीक खेळाडू कसोटी क्रिकेट, एकदिवसीय सामने आणि २०-२० सामने खेळतात.

कसोटी क्रिकेट

कसोटी क्रिकेत हा आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटचा एक प्रकार आहे व त्याची सुरवात १८७७ मध्ये झाली. पहिला कसोटी सामना  इंग्लंड व  ऑस्ट्रेलिया संघात १५ मार्च १८७७ ते १९ मार्च १८७७ दरम्यान खेळवण्यात आला. ह्या सामन्या साठी निकाल लागे पर्यंत खेळवला जाणार होता व ४ चेंडूचे एक षटक टाकले गेले. हा सामना  ऑस्ट्रेलियाने ४५ धावांनी जिंकला. तेंव्हा पासून १८०० पेक्षा जास्त कसोटी सामने खेळवले गेले आहेत व १० संघ कसोटी खेळण्यास पात्र आहेत. संध्या हे सामने पाच दिवसात खेळवले जातात व प्रत्येक संघ दोन खेळ्या खेळतो व प्रत्येक षटक सहा चेंडूचे असते.

एकदिवसीय क्रिकेट

एकदिवसीय क्रिकेटला मर्यादित षटकांचे सामने किंवा इंन्स्टन्ट क्रिकेट असे सुध्दा संबोधले जाते. १९६३ साली ह्या क्रिकेट प्रकाराची सुरवात झाली. १९७१ साली  इंग्लंडच्या  ऑस्ट्रेलिया दौरयात पावसामुळे विस्कळीत झालेल्या तिसरया कसोटी सामन्यात पाचव्या दिवशी एकदिवसीय सामना खेळवला गेला. हे सामने खूप लोकप्रिय आहेत.

• विश्वचषक स्पर्धा (वर्ष)- आयोजित ठिकाण- विश्वचषक जिकंलेला संघ *

• पहिली विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. १९७५)- इंग्लंड- वेस्ट इंडिज
• दुसरी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. १९७९)- इंग्लंड- वेस्ट इंडिज
• तिसरी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. १९८३)- इंग्लंड- भारत
• ४थी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. १९८७)- भारत,पाकिस्तान- ऑस्ट्रेलिआ
• पाचवी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. १९९२)- ऑस्ट्रेलिआ,न्यूझीलंड- पाकिस्तान
• सहावी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. १९९६)- भारत,पाकिस्तान,श्रीलंका- श्रीलंका
• सातवी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. १९९९)- इंग्लंड,आयर्लंड,स्कॉटलंड,हॉलंड- ऑस्ट्रेलिया
• आठवी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. २००३)- दक्षिण् आफ्रिका,झिबांब्वे,केनिया- ऑस्ट्रेलिया
• नववी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. २००७)- वेस्ट इंडिज- ऑस्ट्रेलिया
• दहावी विश्वचषक स्पर्धा (इ.स. २०११)- भारत,बांगलादेश,श्रीलंका- भारत

२०-२० क्रिकेट

२०-२० सामने सर्व प्रथम  इंग्लंड मधील काउन्टी क्रिकेट मध्ये २००३ साली खेळवण्यात आले. सध्या हा प्रकार बरयाच देशात खेळवला जातो. पहिला २०-२० आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट सामना  ऑस्ट्रेलिया व न्यू झीलँड च्या दरम्यान २००४ साली खेळवला गेला. पहिली २०-२० आंतरराष्ट्रीय अजिंक्यपद स्पर्धा सप्टेंबर २००७ मध्ये दक्षिण आफ्रिका येथे झाली. या स्पर्धांमधे भारताने अजिंक्यपद पटकावले. दुसरी २०-२० विश्वचषक स्पर्धा २००९ मध्ये  इंग्लंड य

इंडियन प्रीमियर लीग

हा प्रकार भारतात खेळला जातो.जगातील बरेच खेळाडू आठ संघात विभागले गेले आहेत. ह्या संघांना भारतातील शहरांची नावे दिली आहेत. उदा. -चेन्नई सुपर किंग्ज. ह्या प्रकाराच्या आत्तापर्यंत दोन स्पर्धा आयोजित झाल्या आहेत. पहिली स्पर्धा राजस्थान रॉयल्स या संघाने जिंकली. या संघाचा कर्णधार शेन वॉर्न हा होता. अंतिम सामना चेन्नई सुपर किंग्ज वि राजस्थान रॉयल्स असा झाला. २० षटकांचे हे सामने होतात.

प्रथम श्रेणी क्रिकेट

प्रथम श्रेणी सामने हे सहसा महत्त्वाच्या आंतरराष्ट्रीय अथवा राष्ट्रीय सामने असतात. ह्या सामन्यांचे स्वरूप साधारणपणे कसोटी सामन्यान सारखेच असते.

इतर प्रकार

• इंडोर क्रिकेट
• फ्रेंच क्रिकेट
• बॅकयार्ड क्रिकेट
• क्विक क्रिकेट
• कॅची शुबी क्रिकेट
• ब्लाइंड क्रिकेट
• किलीकिटी
• शॉर्ट फॉर्म क्रिकेट
• विटी-दांडू

आंतरराष्ट्रीय संघटन

आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट संघटन क्रिकेटची आंतरराष्ट्रीय प्रशासकिय संघटना आहे. ह्या संघटनेचे मुख्यालय दुबई मध्ये आहे. प्रत्येक देशाची एक क्रिकेट संघटना असते जी त्या देशात क्रिकेटचे आयोजन करते व संघासाठी खेळाडुंची निवड करते.

क्रिकेट खेळणारया देशांना तीन विभागात टाकलेले आहे. पहिल्या विभागात कसोटी खेळण्यास पात्र असलेले दहा संघ आहेत. दुसरया विभागात असोसिएट तर शेवटच्या विभागात एफिलिएट सदस्य देश असतात.

क्रिकेट मधील विक्रम

• कसोटी क्रिकेटमधील विक्रम
• एकदिवसिय क्रिकेटमधील विक्रम

बाह्य दुवे

• क्रिक.इन्फ़ो(डॉट)कॉम - (cricinfo.com)