मंगळवेढा

मंगळवेढा
	?मंगळवेढा; ; महाराष्ट्र • भारत
	— तालुका —
	१७° ३१′ ००.०१″ N, ७५° २८′ ००.०१″ E ओपनस्ट्रीट मॅप; गूगल अर्थ; प्रोक्सिमिटीरामा;
प्रमाणवेळ	भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)
जवळचे शहर	सोलापूर
विभाग	पुणे
भाषा	मराठी
आमदार	समाधान आवताडे
पंचायत समिती सभापती	दादासाहेब इंगळे
संसदीय मतदारसंघ	सोलापूर
तहसील	मंगळवेढा
पंचायत समिती	मंगळवेढा
कोड; • पिन कोड	; • 413305

मंगळवेढा

मंगळवेढा (India)

पार्श्वभूमी[संपादन]

मंगळवेढा हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सोलापूर जिल्ह्याचा एक प्रसिद्ध तालुका आहे. मंगळवेढे गावची ऎतिहासिक परंपरा अतिशय मोठी असून, अशी परंपरा लाभलेली गावे फारच कमी आहेत. मंगळवेढा हे गांव कधी काळी वसले याबद्दल निश्चित पुरावा नाही. परंतु फार प्राचीन काळी शालिवाहन शकाच्या सुरुवातीला मंगळवेढा हे शहर मंगल राजचे अधिपत्याखाली होते. या गावची बाजारपेठ त्यावेळी अतिशय भरभराटीत चालू होती. मंगल राजाच्या आधी हे गांव जीवनपूरी असे म्हणून प्रसिद्ध होते.^{[ संदर्भ हवा ]} सध्याच्या मंगळवेढ्याच्या पश्चिम दिशेस जमिनीचे उत्खनन करताना सोन्या, चांदीचे दागिने, जून्या विठा, मातीची नक्षीदार सुंदर असलेली फुटलेले दगडी शिल्प अशा विविध वस्तू सापडत होत्या. परंतु कालांतराने जीवनपूरी या गावची वाताहत झाली. जीवनपूरीच्या पूर्वेस त्यावेळी निबीड असे अरण्य होते. त्यामुळे महाभयानक अशा अरण्यात मनुष्यवस्ती आजिबात नव्हती.

दक्षिणगंगा भीमा नदीच्या पश्चिमेकडील सपाट जमिन पाहून बरेच काफीले येथे येऊन राहू लागले. सपाट व सुपीक काळ्याभोर जमिनीत कष्ट करून भरपूर उत्पन्न निघू लागले. त्यामुळे हळूहळू याठिकाणची लोकवस्ती वाढू लागली. लोक या ठिकाणी घरे बांधून गुण्या गोविदांने जीवन कंठू लागले. मोठमोठे वाडे, सुंदर महाल व गावाकडेने मजबुत अशी तटबंदी बांधून परचक्र व चोरांपासून संरक्षण व्हावे म्हणून तटबंदीच्या बाहेरील बाजूनी खोल असा खंदक खणून शत्रू सैन्यास सहजासहजी गांवात प्रवेश मिळू नये म्हणून संरक्षण केले. शत्रू टेहाळणीसाठी गावच्या चारी दिशेस उंच असे बुरुज बांधले गेले. जसजसा कालखंड जाईल तशी या गावची बाजारपेठ भरभराटीस येऊन व्यापार वाढून या गावची किर्ती दुरवर पसरली. लांबलांबचे व्यापारी या गावाशी संबंध जोडून मोठ मोठी सोन्या चांदीची दुकाने थाटून गावाच्या वैभवात आणखीन भर टाकली. दिवसेंदिवस या शहराचे वैभव वाढू लागले. त्यावेळचा नक्की कालखंड कोणता होता याचा पुरावा लागत नाही. परंतु या शहराचे वैभव व भरभराटीचा काळ हा शालीवाहन शकाचे आधीचा असावा. एवढे वैभवशाली सुंदर व भरभराटीचे आलेले सुखी, संपन्न शहर आपले आधिपत्याखाली असावे, या शहराचा सम्राट आपण व्हावे, यावर आपली सत्ता असावी म्हणून मंगल नावाच्या राजाने या शहरास आपल्या सैन्यानीशी चोहोबाजूनी वेढा दिला. परंतु मजबूत तटबंदी असल्यामुळे मंगलराजाचा काही इलाज चालेना, तरीपण मंगल राजाने आपल्या सैन्याचा वेढा बराच काळ उटविला नाही. सरते शॆवटी गावाची रशिद बंद पडली. तेथील अंमलदार अखेर राजास शरण येऊन ते शहर मंगल राजाचे अदिपत्याखाली आले. मंगल राजाने सैन्यानीशी वेढा देऊन हे शहर जिंकून घेतले. तेंव्हापासून या शहराचे नाव मंगळवेढा असे पडले, अशी लोक अख्यायिका आहे.^{[ संदर्भ हवा ]} शालीवाहन १० वे शतकात या मंदिराचे जिर्णोद्धार, भारद्वास गोत्रातील धनाची हिप्परगी यांनी केला. असा शिलालेखाचा उल्लेख आहे. श्री काशिविश्वेश्वर मंदिराचे बांधकाम शालिवाहन ७ व्या शतकात झाले असावे. मंदिरावरील दगडी देव देवतांचे शिल्प फारचे पुरातन काळातील आहेत.^{[ संदर्भ हवा ]}

मंदिराजवळील विहीर त्याच वेळी बांधली असावी. कारण शिलालेखात मंगळवेढे यांच्या स्थळी- मुन्मु करता वेळे कसबेच्या जोगी बावी सान्निध्याने जुने देऊळ पडले असा उल्लेख आहे. विहिरीचे बांधकाम सुद्धा अतिशय पुरातन काळातील आहे. विहीरीतीळ देव देवतांच्या मुर्ती जीर्ण झालेल्या आहेत. जगातील बह्मदेवाच्या तीन मुर्तीपैकी एक ब्रह्मदेवाची मुर्ती विहीरीतील कमानीत पूर्वाभिमुख बसविली आहे.^{[ संदर्भ हवा ]} यावरून मंगळवेढ्याची एतिहासिक परंपरा फार प्राचीन काळातील असावी. ब्रह्मदेवाच्या मुर्तीशेजारी एक भुयारी मार्ग आहे. हा भुयारी मार्ग मंगळवेढ्याच्या पश्चिमेस कृष्ण तलाव नावाचा एक तलाव आहे. हा तलाव कोणी खोदला याचा पुरावा सापडत नाही. परंतु तलावाच्या मध्यभागी गोपाळकृष्णाचे पुरातन असे सुंदर मंदिर बांधले होते. विहीरीतील भुयारी मार्ग या गोपाळ कृष्णाच्या मंदिरापर्यंत आहे. अशी लोक अख्यायिका आहे. ही अख्यायिका सत्य असावी. कारण महाराष्ट्र शासनाने १९७२ साली जो दुष्काळ पडला त्यावेळी कृष्ण तलावाचे उत्खनन केले. त्यावेळी तलावाच्या मध्यभागी गोपाळकृष्णाच्या मंदिराचे जुने अवशॆष मोठमोठ्या शिळा भंगलेले दगडी शिल्प, मंदिराचा चबुतरा पडीक अवस्थेत आहे. अजून त्या ठिकाणी मंदिराचे जुने पडीक बांधकाम पाहवयास मिळते.^{[ संदर्भ हवा ]} मंगळवेढ्याच्या ऎतिहासिक परंपरेचा अतिशय जुना इतिहास म्हणजे दक्षिणेस १ कि.मी. अंतरावर माळावर एकविरा देवीची फार प्राचिन काळी बांधलेले जुने मंदिर आहे. मंदिरासमोर उंच दिपमाळ बांधलेली असून भग्न अवस्थेतील दगडी हत्ती व दैत्याची मूर्ती आहे. हे मंदिर कोणी बांधले व केंव्हा बांधले याचा नक्की पुरावा सापडत नाही. देवीची मुर्ती (मुखवटा) भव्य असून रागीट भाव चेह-यावर आहेत. देवी अत्यंत जागृत असून मुर्तीसमोर शकून पाहण्याचे दोन गोल असे दगड आहेत. मंदिराच्या बांधकामाचे बाहेरील बाजूच्या दगडावर पुसट असा शालीवाहन सात असा मजकूर होता. परंतु तो दगडही ऊन, पावसाळ्यामुळे खराब होऊन जीर्ण झाला आहे. यावरून हे मंदिर १५०० वर्षापूर्वी बांधलेले असावे.^{[ संदर्भ हवा ]} महाराष्ट्रात एकविरा देवीची मंदिरे फार थोडी आहेत. या मंदिराचे बांधकाम मोठ मोठ्या शिळाचे, दगडाने बारीक घडई करून मजबूत बांधले आहे. मंदिरावर घुमटया आकाराचे शिखर आहे. एकविरा मंदिराच्या आसपास आता देव देवतांची बरीच मंदिरे बांधली आहेत. देवीच्या मंदिराच्या दक्षिणेला द-याबाचे मंदिर आहे. उत्तरेकडील बाजूस यल्लमा देवीची नवीन तीन मंदिरे बांधली आहेत. दक्षिणकेदार जोतिर्लिंगाचे सुशोभित भव्य असे मंदिर असून समोर उंच अशी दिपमाळ दिमाखात उभी आहे. जोतिबाच्या मंदिराचे उत्तर दिशेस काळभैरवनाथाचे मंदिर आहे. दरवर्षी या देव देवतांचे भव्य अशा मंदिर परीसरासमोर चैत्र महिन्यापासून नवरात्र महोत्सवापर्यंत भाविक दर्शनासाठी येतात. नवरात्रात नऊ दिवस याठिकाणी भाविक येतात. दस-यादिवशी शिमोलंगनासाठी भाविक भक्तांची अलोट अशी गर्दी असते. त्यादिवशी एकविरादेवीचा माळ भाविक भक्तांचे जयघोषाने दुमदुमुन गेलेला असतो. संताच्या पदस्पर्शाने व देवदेवतांचे वास्तव्याने पुनित झालेल्या मंगळवेढे नगरीचा एतिहासिक परंपरेचा ठेवा अगदी थोडक्यात काही लोक अख्यायिकाच्या आधारे व पौराणिक माहीतीच्या आधारे दिला आहे. मंगळवेढा गावाची एतिहासिक परंपरा फार मोठी आहे. अशी परंपरा असलेली गावे फारच क्वचित आढळतात. हे गाव कधी वसले याबद्द्ल निश्चित माहीती मिळत नाही. पूर्वीच्या शिलालेखावरून एक हजार वर्षांपूर्वी हे गांव राजधानी असून त्यावर कल्याणीचे चालुक्य घराण्यातील सम्राटांचा अंमल होता. इ.स. १०६० ते ११२१ पर्यंत या गांवी कलचुरी घराण्याचे राज्य होते व मंगळवेढा राजधानी होती. श्री बसवेश्वर (लिंगायत धर्माचे मूळ संस्थापक) हे त्या विज्जल राजाचे प्रधान होते. त्या बिज्जलचा आजोबा कलचूर्य घराण्यांतील जगत व पेरमाडी यांनी या ठिकाणी महामंडलेश्वर म्हणून राज्य केले आहे. तेंव्हा या शहराचे वैभव फार मोठे होते. वैदिक, जैन, शैव, वैष्णव वगैरे अनेक पंथांचे व संस्कृतीचे हे संगमस्थान होते. त्यावेळी येथे व्यापारी पेठ होती. त्या वेळची येथील लोकसंख्या हजारापेक्षा जास्त होती. गावात सुंदर देवळे होती. देवगिरीचे यादव पन्नास वंशातील राजा भिल्लम याने मंगळवेढे येथील कलचुरी घराण्याच शेवटचा राजा बिल्हण याचा इ. सन ११९१ मध्ये नाश केला.^{[ संदर्भ हवा ]}

तालुक्यातील गावे[संपादन]

चिखलगी देगाव (मंगळवेढा) धरमगाव (मंगळवेढा) ढवळस डिकसाळ दोणाज डोंगरगाव (मंगळवेढा) फाटेवाडी

शेलेवाडी, मंगळवेढा तालुका

शिराशी शिरनादगी शिवांगी सिद्दपूर सिद्धणकेरी सोद्दी तळसंगी तामदरदी तांदोर उचेठाण येडरव येळगी

सामाजिक संस्था[संपादन]

सप्तर्षी शैक्षणिक व सामाजिक संस्था संपूर्ण राज्यभरात सामाजिक कार्यासाठी कार्यक्षेत्र असणारी सामाजिक संस्था म्हणून उदयास येत आहे. पंढरपूर मंगळवेढा फाऊंडेशन ही सामाजिक संस्था मंगळवेढा तालुक्यातील शेतकरी व व्यापारी यांना मदत करते या संस्थे अंतर्गत विविध विकास कामे लोकां पर्यंत पोहचली आहेत

स्थान[संपादन]

मंगळवेढे हे गाव सोलापूरपासून ५४ किलोमीटर तर पंढरपूरपासून २३ किलोमीटर अंतरावर आहे. दूरवर पसरलेली काळी जमीन ही मंगळवेढ्याचे प्रमुख वैशिष्ट्य आहे. महाराष्ट्रात ज्वारीचे कोठार म्हणून हीच मंगळवेढे नगरी प्रसिद्ध आहे.

लोकसंख्या[संपादन]

२००१ च्या जनगणनेनुसार मंगळवेढा गावाची लोकसंख्या सुमारे २१,६९४ एवढी आहे. त्यामध्ये ५२ टक्के पुरूष तर ४८ टक्के महिला आहेत. मंगळवेढ्याचा साक्षरता दर ६८ टक्के एवढा आहे, आणि सुमारे १३ टक्के लोकसंख्या ही वय वर्षे ६ च्या आतील आहे.

भाषा[संपादन]

मंगळवेढा तालुक्याची प्रमुख भाषा मराठी असून तालुक्यातील दक्षिणेकडे कन्नड व मराठी या भाषा बोलल्या जातात.

भौगोलिक विविधता[संपादन]

मंगळवेढ्याला सतत दुष्काळाचे चटके सहन करायला लागले आहेत. मंगळवेढ्याची जमीन ही बहुतेक करून जिराईत आहे. केवळ पावसाच्या पाण्यावर या ठिकाणी पिके घेतली जातात.

मंगळवेढ्याची मालदांडी ज्वारी[संपादन]

मंगळवेढा तालुका ज्वारीचे कोठार म्हणून प्रसिद्ध आहे. मंगळवेढ्याच्या मालदांडी ज्वारीस जी.आय. मानांकनही प्राप्त झाले आहे.^{[ संदर्भ हवा ]}

पिके[संपादन]

प्रामुख्याने ज्वारी, बाजरी, करडई, हरभरा, सूर्यफूल, ऊस ही पिके घेतली जातात.ज्वारीचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणात होते.

हिंदू-मुस्लिम ऐक्य[संपादन]

मंगळवेढ्यात सर्व धर्माचे लोक गुण्या गोविंदाने राहतात. हिंदु-मुस्लिम ऐक्याचे प्रतीक असलेल्या मारोळी या गावामधील गैबीपीरच्या दर्ग्याला मुस्लिमांबरोबरच हिंदु भाविक ही जातात.डोंगरगाव गावांमध्ये पंचबेबी दर्गा हिंदू मुस्लिम यांचे देवस्थान आहे या देवाचा उरूस आषाढ महिन्यात असतो तसेच हिंदूच्या सर्व सणांमध्ये मुस्लिम बांधव आनंदाने सहभाग घेतात. नवरात्र महोत्सव मंगळवेढ्यात अतिशय आनंदाने साजरा केला जातो. जवळ जवळ २५ नवरात्र मंडळे या गावात आहेत. डेकोरेशन, हालते देखावे, सजीव देखावे पाहण्यासाठी संपूर्ण जिल्ह्यातील लोक येतात. या तालुक्यातील लक्ष्मी-दहिवडी या गावामधे सर्वधर्मीय दुर्गामाता नवरात्र महोत्सव तरुण मंडळ आहे. या मंडळात सर्व समाजाचे (मुसलमान, धनगर, वडार, कैकाडी, महार, मांग, चाभार, कुंभार, गोंधळी, सुतार, लोहार, पारधी, लिगायत, वाणी) लोक एकत्रितपणे सर्व सण साजरे करतात. संत दामाजीपंत हे या गावचे रहिवासी होते.^{[ संदर्भ हवा ]}

शैक्षणिक संस्था[संपादन]

मंगळवेढ्यात इंग्लिश स्कूल, दामाजी हायस्कूल, जवाहरलाल हायस्कूल, ताराबाई गर्ल्स हायस्कूल, नूतन विद्यालय इत्यादी प्राथमिक व माध्यमिक शाळा आहेत, तर दामाजी महाविद्यालय, दलित मित्र कदम गुरुजी ही महाविद्यालये आहेत. या मंगळवेढे नगरीने अनेक गुणवंत विद्यार्थी दिले आहेत.त्यांतील अनेक विद्यार्थी विदेशात वास्तव्य करीत आहेत. मंगळवेढ्यात सन २०११पासून सप्तर्षी प्रकाशन संस्था कार्यरत आहे. ही संस्था अनेक विषयांवरील मराठी, हिंदी तसेच इंग्रजी पुस्तके प्रकाशित करत आली आहे.सप्तर्षी सामाजिक आणि शैक्षणिक संस्था मंगळवेढा.ज्ञानदीप प्राथमिक, माध्यमिक विद्यालय (स्थापना २००६)

प्रशासन[संपादन]

मंगळवेढा हे जरी निमशहर असले तरी फार पूर्वीपासूनच हे एक अतिशय महत्त्वाचे ठिकाण आहे, त्यामुळे मंगळवेढ्याला नगरपरिषद आहे. शहराप्रमाणेच या तालुक्यातील खोमनाळ, माचणूर,सिद्धनकेरी, हुलजंती, मारोळी, लक्ष्मी-दहिवडी या ठिकाणांना सुद्धा धार्मिक महत्त्व आहे. मंगळवेढा तालुक्यात पंचायत समिती, कृषी उत्त्पन बाजार समिती, नगरपरिषद कार्यालय आहेत.

संताची भूमी[संपादन]

संत दामाजी, संत कान्होपात्रा, संत चोखामेळा, बाळकृष्ण महाराज संत कर्ममेळा, संत निर्मळा, संत सोयराबाई, संत गोपाबाई, स्वामी समर्थ, संत बसवेश्वर महाराज, बाबा महाराज आर्वीकर, संत बागडे महाराज मारोळी, माचणूर सिताराम महाराज खर्डीकर असे अनेक थोर संत येथे होऊन गेले. आणि विशेष म्हणजे छत्रपती शिवाजी महाराजांचेसुद्धा चरणस्पर्श या संत भूमीला लाभले आहेत. शिवाजी महाराजांनी मंगळवेढ्यात चार दिवस मुक्काम केला होता.^{[ संदर्भ हवा ]}

मंगळवेढ्यातील महत्त्वाच्या बँका आणि पतसंस्था[संपादन]

१. स्टेट बँक ऑफ इंडिया शाखा मंगळवेढा २ धनश्री महिला पतसंस्था मंगळवेढा
३. बँक ऑफ इंडिया
४. बँक ऑफ महाराष्ट्र
५.राजमाता अर्बन को-ऑपरेटिव्ह बँक लिमिटेड
६.रतनचंद शहा अर्बन को-ऑपरेटिव्ह बँक लिमिटेड
७.पंढरपूर अर्बन को-ऑपरेटिव्हh बँक शाखा मंगळवेढा
८.धनश्री मल्टि-स्टेट को.ऑप.क्रेडिट सोसायटी लिमिटेड
९. बळीराजा पतसंस्था
१०. जिजामाता महिला पतसंस्था
११.मंगळवेढा लोकमंगल सहकारी पतसंस्था मंगळवेढा

संदर्भ[संपादन]

?मंगळवेढा महाराष्ट्र • भारत
— तालुका —
१७° ३१′ ००.०१″ N, ७५° २८′ ००.०१″ E ओपनस्ट्रीट मॅप गूगल अर्थ प्रोक्सिमिटीरामा

प्रमाणवेळ	भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)
जवळचे शहर	सोलापूर
विभाग	पुणे
भाषा	मराठी
आमदार	समाधान आवताडे
पंचायत समिती सभापती	दादासाहेब इंगळे
संसदीय मतदारसंघ	सोलापूर
तहसील	मंगळवेढा
पंचायत समिती	मंगळवेढा
कोड • पिन कोड	• 413305