मातृका

सप्तमातृका
अन्य नावे/ नामांतरे	अष्टमातृका
नामोल्लेख	देवीमाहात्म्य, देवी भागवत पुराण, देवी पुराण, महाभारत, मत्स्य पुराण, वराह पुराण, विष्णूधर्मोत्तर पुराण

मातृका किंवा सप्तमातृका (इंग्रजी: Matrikas, संस्कृत : मातृका, IAST: mātṝkā.) हा हिंदू धर्मातील सात देवींचा एक समूह आहे. यात आदिशक्तीचे भिन्नभिन्न रुपे आहेत. प्रमुख पुरुष देवतांच्या शक्ती आहेत. ब्रह्मापासून ब्रह्माणी, विष्णूपासून वैष्णवी, शिवापासून माहेश्वरी, कार्तिकेय पासून कौमारी, इंद्रापासून इंद्राणी/ऐन्द्री वराह अवतारापासून वाराही तर देवीपासून चामुंडा अशी शक्ती उत्पन्न झाली. आणि काही ठिकाणी चौसष्ट योगिनीपैकी नारसिंही (प्रत्यंगिरा देवी), देवीचाही अन्य मातृकामध्ये उल्लेख आढळतो. अशा वेळी त्यांना अष्टमातृका असे म्हणतात.

शाक्त पंथामध्ये व तांत्रिक संघांमध्ये, सामान्यत: सप्तमातृका पूजल्या जातात. तरीही काहिठिकाणी आठ मातृकांचा (अष्टमातृका) समुह देखील सापडतो. दक्षिण भारतात सप्तमातृकाची उपासना प्रचलित आहे, तर अष्टमातृका नेपाळमध्ये पूजल्या जातात. काही विद्वानांच्या मते ह्या शैव देवी आहेत.

देवीमाहात्म्य किंवा दुर्गा सप्तशतीतील अष्टमातृकांचे वर्णन

1. ब्रह्माणी (Sanskrit: ब्रह्माणी, Brahmâṇī) or Brahmi (Sanskrit: ब्राह्मि, Brāhmī )
2. वैष्णवी (Sanskrit: वैष्णवी, Vaiṣṇavī)
3. इंद्राणी (Sanskrit: इन्द्राणी, Indrāṇī)
4. माहेश्वरी (Sanskrit: महेश्वरि, Māheśvarī)
5. कौमारी (Sanskrit: कौमारी, Kaumarī)
6. वाराही (Sanskrit: वाराही, Vārāhī)
7. चामुंडा (Sanskrit: चामुण्डा, Cāṃuṇḍā)
8. प्रत्यंगिरा (Sanskrit: नारसिंहीं, Nārasiṃhī),

देवी माहात्म्यात वर्णन केल्याप्रमाणे खालील अष्ट-मातृका आहेत

1. ब्राह्मणी (संस्कृत: ब्रह्माणी, ब्राह्म) किंवा ब्राह्मी ही निर्माता देवता ब्रह्माची शक्तीआहे. तिला पिवळ्या रंगात आणि चार डोक्यासह चित्रित केले आहे. तिला चार किंवा सहा हातांनी असलेली चित्रित केली जाऊ शकते. ब्रह्माप्रमाणेच, ती जपमाळ किंवा फांदी आणि कमंडलू किंवा कमळाचे देठ किंवा पुस्तक किंवा घंटा धारण करते आणि तिचे वाहन म्हणून ती हंसावर बसलेली असते. ती विविध दागिने घालते आणि तिला तिच्या करंडीच्या आकाराच्या मुकुटाने (कारंडे मुकुट) ओळखले जाते.
2. वैष्णवी , संरक्षक-देव विष्णूची शक्ती. ही गरुडावर बसलेली आणि चार किंवा सहा हात असलेली दाखवली आहे. तिने शंख , चक्र , गदा आणि कमळ आणि धनुष्य आणि तलवार धारण केली आहे किंवा तिचे दोन हात वरद मुद्रा ( हाताचे आशीर्वाद हावभाव) आणि अभय मुद्रा ( हाताचे निर्भयतेचे हावभाव) आहेत. विष्णू प्रमाणे, ती हार, पाय, कानातले, बांगड्या इत्यादी दागिन्यांनी आणि किरीट - मुकुटाने सजलेली आहे.
3. माहेश्वरी (संस्कृत: महेश्वरी,) ही शिवाची शक्ती आहे, ज्याला महेश्वर असेही म्हणतात. महेश्वरीला रौद्र, रुद्रानी, महेशी आणि शिवानी या नावांनीही ओळखले जाते, जे शिवांच्या रुद्र, महेशा आणि शिव या नावांवरून आले आहे. महेश्वरीला नंदी (बैल) वर बसलेले आणि चार किंवा सहा हात असल्याचे चित्रित केले आहे. पांढऱ्या रंगाची, त्रिनेत्र (तीन डोळ्यांची) देवी त्रिशूला (त्रिशूळ), डमरू (ड्रम), अक्षमाला (मण्यांची माला), पानपात्र (पिण्याचे पात्र) किंवा कुऱ्हाड किंवा काळवीट किंवा कपाळा (कवटी-वाटी) किंवा सर्प आणि नागांच्या बांगड्या, अर्धचंद्र आणि जटा मुकुट ( विस्कटलेल्या केसांनी बनवलेली शिरोभूषण) ने सुशोभित केलेले आहे.
4. इंद्राणी (संस्कृत: इंद्राणी, इंद्री), जिला ऐन्द्री महेंद्री आणि वज्रीअसेही म्हणले जाते. ही स्वर्गाची स्वामी इंद्राची शक्ती आहे. आक्रमक मुद्रेतील हत्तीवर बसलेले, आयंद्री, दोन-चार किंवा सहा हातांसह, कृष्ण वर्ण धारण केलेली चित्रित केली आहे. तिला दोन किंवा तीन किंवा इंद्रासारखे, हजार डोळे असल्याचे चित्रित केले आहे. ती वज्र (गडगडाट), बोकड , फास आणि कमळाच्या देठासह सशस्त्र आहे. विविध प्रकारच्या दागिन्यांनी सजलेली ती किरीट मुकुट परिधान करते.
5. कौमारी -, जिला कुमारी, कार्तिकी, कार्तिकेयनी आणि अंबिका म्हणूनही ओळखले जाते ही युद्धाची देवता कार्तिकेयची शक्ती आहे. कौमारी मोरावर स्वार असते आणि तिला चार किंवा बारा हात असतात. तिच्याकडे भाला, कुऱ्हाड, शक्ती किंवा टांक (चांदीची नाणी) आणि धनुष्य आहे. तिला कधीकधी कार्तिकेयासारखे सहा डोके असलेली चित्रित केली जाते आणि ती दंडगोलाकार मुकुट धारण करते .
6. वराही किंवा वैराली हे वराहाचे सामर्थ्य आहे, विष्णूचे तिसरे आणि वराहयुक्त डोके. तिच्याकडे दंड किंवा नांगर, बोकड , वज्र किंवा तलवार आणि पानपत्र आहे. कधीकधी ती घंटा, चक्र, चामर (याकची शेपटी) आणि धनुष्य घेऊन जाते. तिने इतर दागिन्यांसह कारंडे मुकुट नावाचा मुकुट घातला आहे.
7. चामुंडा (संस्कृत: चामुण्डी), याला चामुंडी आणि चारचिका असेही म्हणतात. ती बऱ्याचदा काली म्हणूनही ओळखली जाते आणि तिचे स्वरूप आणि सवयी सारखीच असते. कालीची ओळख देवी महात्म्यात स्पष्ट आहे. काळ्या रंगाच्या चामुंडाचे वर्णन विच्छेदित डोके किंवा कवटी (मुंडमाला)ची माला धारण करणे आणि डमरू , त्रिशूल, तलवार आणि पानपात्र (पिण्याचे पात्र) धारण करणे असे केले जाते. ती वाघावर स्वार असते किंवा माणसाच्या मृतदेहावर (शव किंवा प्रेत ) उभी असलेली दाखविली जाते , तिला तीन डोळे, भयानक चेहरा आणि खपाटीला असलेले पोट असे वर्णन केले आहे.
8. नरसिंही ही नरसिंहाची दैवी ऊर्जा आहे (विष्णूचे चौथे आणि सिंह-पुरुष रूप). तिला प्रत्यांगिरा म्हणूनही संबोधले जाते, ती स्त्री-सिंह देवी आहे जी तिच्या सिंह सारख्या अयलाला हिसके देऊन केसातील तारे झटकते.

पुराणे

मार्कंडेय पुराण (देवीमाहात्म्य किंवा दुर्गा सप्तशती), अग्नि पुराण, मत्स्य पुराण, वामन पुराण, वराह पुराण, कूर्म पुराण, सुप्रभेदागम व इतर आगम,वराहमिहिरलिखित “बृहत्संहिता” ,विष्णूधर्मोत्तर पुराण,महाभारत इ.अशा अनेक धार्मिक ग्रंथात मातृकांचा उल्लेख येतो.

वराहपुराणानुसार मातृकांची संख्या आठ आहे.

पूजा

हिंदू धर्मामध्ये मंगलकार्याच्या वेळी गणपतीपूजन सहित मातृका पूजन केले जाते. मातृकापूजन हा विधी नांदीश्राद्धाचा एक भाग मानला जातो म्हणून नांदीश्राद्धाच्या वेळेस मातृकापूजन केले जाते. मातृकांमध्ये एकूण २७ देवी आहेत (काही ठिकाणी ७ किंवा सोळा मानल्या जातात). त्या पुढील प्रमाणे - पहिल्या सोळा १. गौरी २. पद्मा ३. शची ४. मेधा ५. सावित्री ६. विजया ७. जया ८. देवसेना ९. स्वधा १०. स्वाहा ११. माता १२. लोकमाता १३. धृती १४. पुष्टी १५. तुष्टी १६. कुलदेवता पुढील ७ मातृका १७. ब्राह्मी १८. माहेश्वरी १९. कौमारी २०. वैष्णवी २१. वाराही २२. इंद्राणी २३. चामुण्डा आणि उर्वरित ४ २४. गणपती २५. दुर्गा २६. क्षेत्रपाल २७. वास्तोष्पति

शिल्प

वेरुळच्या लेण्यामधून या सप्तमातृकांची शिल्पे आपल्याला पाहायला मिळतात. नांदेड तालुक्यातील मुखेड गावात महादेव मंदिर आहे. या मंदिरावर अत्यंत दुर्मीळ अशा नृत्य करणाऱ्या सप्तमातृका कोरलेल्या आढळतात. प्रत्येक मातृकेच्या पायाशी एक कमळाचे फूल असून त्यामध्ये त्यांचे वाहन शिल्पित केलेले आढळते.

मंदिरे

सप्तमातृका मंदिर,पुरी ओडिशा.

हे सुद्धा पहा

• रुद्राणी