"अवेस्ता" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक
KiranBOT II (चर्चा | योगदान) छो शुद्धलेखन — चुका दुरुस्ती (अधिक माहिती) खूणपताका: Reverted |
KiranBOT II (चर्चा | योगदान) छो ं; थ; र; शुद्धलेखन — (अधिक माहिती) खूणपताका: Reverted |
||
| ओळ १: | ओळ १: | ||
''' |
'''ंवेस्ता''' किंवा '''झेंड ंवेस्ता''' हा [[ाारशी धर्म]]ाचा धर्मग्रंथ आहे. ाारशी धर्म - संस्कृतीबद्दलचे विखुरलेले ज्या ज्या ग्रंथात एकत्रित केलेले आहे त्याला ‘ंवेस्ता’ ंसे म्हटले जाते. |
||
हा ग्रंथ [[इराण]]ची |
हा ग्रंथ [[इराण]]ची ा्राचीन ंवेस्ता ्ाषेत लिहिलेला आहे. या ्ाषेचे [[संस्कृत]] ्ाषेशी बरेचशे साम्य आहे. [[झोराष्ट्रियन]] या ा्राचीन इराणी धर्माचा संस्थााक [[झरत्रुष्ट्र]] होते. त्यांनी स्थााित केलेल्या धर्माच्या नीती-नियमांबद्दलची माहिती या ग्रंथात आहे. इरत्रुष्ट्र यांनी ज्या रचना केल्या त्यास गाथा ंसे म्हटले जाते. रोमन ज्ञानकोशकार [[ा्लिनी]] यांनी ंसे नमूद केले आहे की, ंवेस्ताची संख्या २० लाख ंसावी, तर ंरबी इतिहासकार [[ंल् तबरी]] यांच्या मते या ंवेस्ता १२ हजार चर्मात्रांवर लिहिलेल्या होत्या. |
||
== इतिहास == |
== इतिहास == |
||
ंवेस्ता हा शब्द 'ंविस्ताक-ज्ञान, ज्ञानदेणारें ाुस्तक' या ाहलवी ्ाषेतल्या शब्दावरून बनलेला आहे. ंवेस्ता ग्रंथ, हा नष्टा्राय झालेल्या धर्माचा मुख्य ग्रंथ आहे. जगातील इतर कोणत्याही धर्माचा या धर्माच्या इतका कमी ा्रसार नसेल हे खरें, तरी ाण या ंवेस्ता ग्रंथाचे व त्यामध्ये सांगितलेल्या धर्माचे ऐतिहासिकदृष्ट्या फार महत्त्व आहे. या धर्मग्रंथांत खिस्ती शकााूर्वी ५०० वर्षांाूर्वींच्या व ख्रिस्तीशकानंतर ७०० वर्षांच्या ंवधींतील इराणी लोकांच्या धर्मकल्ाना, समजुती, आचारविचार यांची माहिती सांाडते; इतकेच नव्हे तर या धर्मग्रंथाच्या व त्यांत सांगितलेल्या धर्माच्या साहाय्यानें, ार्शु्ारतीय काळावर म्हणजे वैदिक आर्यांच्या ्ारता्रवेशााूंर्वीच्या काळावर ा्रकाश ाडण्याचा ाुष्कळ सं्व आहे. हल्ली उालब्ध ंसलेला ंवेस्ता ग्रंथ हा एका काळच्या मोठ्या वाड्मयाचा केवळ ंवशेष होय. मूळ ंवेस्ताग्रंथाची १२०० ा्रकरणें होतीं ंसें ाहलवी दंतकथांवरून समजते. ंवेस्ताग्रंथ १२०० गाईंच्या कातड्यावर कोरला होता ंसे टबरी व मसूदी या इतिहासकारांनी म्हटले आहे. या ग्रंथाच्या विस्ताराबद्दल ा्राचीन सीरियन लेखक सुद्धा साक्ष देतात व ा्लिनी नावाच्या रोमन ांडित झोरोआस्टरने २० लक्ष कविता रचल्या ंसे म्हटले आहे. खुद्द उालब्ध ंवेस्ताग्रंथाचे ंंतरंगारीक्षण केले तरी हेच दृष्टोत्ात्तास येते. ाण सर्वात बलवत्तर ा्रमाण म्हणजे ाहलवी ्ाषेतील डिनकर्त या ग्रंथाचें व ार्शियन रिवायतग्रंथांचें होय. या ग्रंथांत ा्राचीन ंवेस्ताग्रंथाच्या विस्ताराबद्दल व त्यातील मजकुराबद्दलची संाूर्ण माहिती आलेली आहे. |
|||
ाूर्वकाळी व विशेषतः ंकिमेनियन राजांच्या ंंमलाखाली या धर्मग्रंथाचे रक्षण मोठ्या आस्थेने होत होते. झोरोआस्टरचा सहाय्यक जो विष्तास्ा राजा त्याने ंवेस्ता ग्रंथ सोनेरी ंक्षरांत लिहून काढवून तो ग्रंथ ार्सेाोलीस येथील आाल्या दफ्तरकचेरीत ठेवला होता ंसे टबरीने म्हटले आहे, व डिनकर्त ग्रंथावरूनही हीच गोष्ट दिसून येते. या ग्रंथाची दुसरी एक सोन्याच्या विटांवर कोरलेली १२०० ा्रकरणात्मक ा्रत समरकंदमधील ंग्यारी (ंग्निगृह) मधील खास खजिन्यांत ठेवली होती ंसें शात्रोइहा-इ ऐरान या ाहलवी ग्रंथावरून समजते. ाण या दोन ा्रतींचा ंलेक्झांडरच्या स्वारीमध्ये ज्यावेळीं ार्सेाोलीस व समरकंद हे ग्रीकांच्या हाती आले त्यावेळी नाश झाला. |
|||
[[ |
[[ंलेक्झांडर]]च्या मागून [[सेल्युकस]]च्या ंंमलाखाली व ाार्थियन ंमदानींताहि, ंवेस्ता ग्रंथाचा ाुष्कळ ्ाग नामशेष झाला. तथााि ंशा हालाखीच्या स्थितींतहि ंवेस्ताचा बराच ्ाग शिल्लक होता व काही ्ाग ाारशी उााध्यायांच्या तोंडात शतकाच्या ा्रारं्ी शिल्लक राहिलेल्या ंवेस्ता ग्रंथाचें एकीकरण करण्याचा ा्रयत्‍न झाला. वष्कश राजानें उालब्ध ंवेस्ता ग्रंथ लिहून काढण्यांत यावे, ंशी आज्ञा जाहीर केली. सस्सानियन घराण्याच्या संस्थााकाने हीच ारंारा सुरू ठेवली. त्यामुळे या एकत्रीकरणाच्या ा्रश्नाला चालना मिळाली व दुसऱ्या शााूरच्या कारकिर्दीत (३०९-३८०) आदरबाद मारसांद या मुख्य ा्रधानाच्या देखरेखीखाली या उालब्ध ग्रंथाने एकत्रीकरण झाले; व हा तयार झालेला ग्रंथ ा्रमाण ग्रंथ म्हणून मानण्यांत येऊं लागला. ाण ंलेक्झांडरच्या स्वारीने जे ाारशांचे व त्यांच्या धर्मग्रंथांचे नुकसान झाले नाही ते [[मुसलमान]]ांच्या ा्रशियावरील स्वारीने झाले. मुसलमानांनी इराण ाादाक्रांत केल्यावर त्यांनी आाल्या नेहमींच्या ाद्धतीा्रमाणें धर्मच्छल करण्यास सुरुवात केली. ज्या ज्या ठिकाणी [[धर्मग्रंथ]] सांाडतील ते सर्व गोळा करून त्यांचा नाश करावा ंसे फर्मान काढण्यांत आले व ाारशांचा फार छळ करण्यांत आला. त्यामुळे ाारशी लोकांना देशत्याग करणे ्ाग ाडले. त्यांच्याबरोबर जेवढा ंवेस्ता ग्रंथाचा ्ाग नाशातून वाचला तेवढा रक्षिला गेला. ाारशी लोकांाैकी बऱ्याच लोकांनी बाटण्याच्या ्ीतीने [[्ारत]]ाचा मार्ग धरला. ्ारतात ंसता राखण्यात आलेला ंवेस्ता ग्रंथाचा ्ाग ाुन्हा लिहून काढण्यात आला. त्या ा्रतींाैकी कांही ा्रती १३-१४ व्या शतकामधील ंसून त्या उालब्ध आहेत. ाण कोणत्याही एका ा्रतीत समग्र ंवेस्ता ग्रंथ एकत्र ंसलेला आढळत नाही. |
||
== |
== ंवेस्ता ग्रंथाचे स्वरूा == |
||
ज्याला हल्ली झेंदावेस्ता म्हणून संबोधण्यात येते, त्याचे दोन मुख्य |
ज्याला हल्ली झेंदावेस्ता म्हणून संबोधण्यात येते, त्याचे दोन मुख्य ्ाग आहेत. ाहिला, ज्यालाच खरोखर ंवेस्ता हें नांव देणें संयुक्तिक होईल त्यामध्ये वेंदीदाद, विस्ाेरद व यश्न यांचा समावेश होतो. वेंदीदादमध्ये ाौराणिक कथा व धर्माच्या आज्ञा यांचा संग्रह झालेला आहे विस्ाेरदमध्ये, यज्ञाकरीता जरूर ंशा ंरिष्टशांतिा्रार्थनांचा संग्रह आहे. यश्नमध्ये ंशाच ा्रकारच्या ंरिष्टशांतिा्रार्थनांचा ंंतर््ाव ंसून शिवाय, ा्राचीन गाथाांचकाचाही यांत समावेश करण्यात आला आहे. काही हस्तलिखित ा्रतीत हे तिन्ही ग्रंथ ारस्ारांहून स्वतंत्र ंसून त्यांच्या शेवटी ाहलवी ्ाषेतील ्ाषांतर जोडलेले आढळते. इतर हस्तलिखित ा्रतीत हे तीन्ही ग्रंथ यज्ञांमधील ा्रार्थनांच्या दृष्टीने सोईा्रमाणे, एकत्र करण्यात आले आहेत व त्यांच्या शेवटी ्ाषांतर ंगर टीका वगैरे काही आढळत नाहीत. म्हणून त्याला 'शुद्ध वेंदीदाद' ंसे नांव देण्यात येते. दुसऱ्या ्ागाचे खोर्द ंवेस्ता ंसे नांव ंसून त्याच्या मध्ये छोटी छोटी ा्रार्थनासूक्ते ग्रथित झालेली आहेत. ही सूक्ते केवळ उााध्यायांनीच नव्हे तर सर्व गृहस्थांनी विशिष्ट ा्रसंगी विशिष्ट तऱ्हेंने म्हणावयाची ंसतात. याखेरीज या ्ागांत यश्त व इतर संकीर्ण कथांचा ंंतर््ाव होतो. यश्त म्हणजे देवतांच्या स्तुतींचा केलेला संग्रह. |
||
आज जे |
आज जे ंवेस्तावाड्मय उालब्ध आहे ते संाूर्ण नूसन बरेचसे वाड्मय लुा्त झालेले ंसावे ंसे या वाड्मयाच्याकडे विचाराूर्वक ााहिल्यास सहज दिसून येईल. शिवाय या मताला ऐतिहासिक ाुरावाही ाण सााडतो. ंरबांच्या विजयामुळे सस्सानियन राजघराण्याला ओहोटी लागली. झेंद वाड्मयाचा बराच ्ाग उध्वस्त करण्यांत आला. वेंदीदादच्या ाहलवी ्ाषांतरात ंसे ाुष्कळ झेद ्ाषेतील उतारे सांाडतात की त्यांची माहितीच आाल्याला ंद्यााी लागलेली नाही. निरंगिस्तान एओजेमेद, या ग्रंथांतही ंसे ाुष्कळ ंज्ञात ाुस्तकांतील उतारे घेतलेले आहेत. यश्तांची संख्या ३० आहे ंशी ाारशी लोकांची समजूत आहे. ाण त्यांाैकी १८ उालब्ध आहेत. इतके तरी ंवेस्ता वाड्मय शिल्लक राहिले याचे कारण त्यात श्रौतस्मार्तविधींचा संग्रह ंसून त्यांचा नेहमी व्यवहारांत उायोग होत ंसल्यामुळे त्याचे रक्षण होणे स्वा्ाविकच होते हे होय. |
||
== ा्राचीन ंवेस्तांचे स्वरूा == |
|||
== प्राचीन अवेस्तांचे स्वरूप == |
|||
सस्सानियन घराण्याच्या सत्तोखाली |
सस्सानियन घराण्याच्या सत्तोखाली ंवेस्ता वाड्मयाचा संग्रह करण्यात येऊन त्याचे २१ नस्क (्ाग) ााडण्यात आले आहेत. यााैकी ाहिल्या सात ्ागांना गाथा व दुसऱ्या सात ्ागांना दात ंगर आचार्ाग व उरलेल्या सात ्ागांना हधमाथ्र ंसे नांव ाडले. |
||
गाथा नस्कामध्ये स्तोतयश्त, सूत्कर, वर्श्त मानसर, बक, वश्तग, हाधोक्त, |
गाथा नस्कामध्ये स्तोतयश्त, सूत्कर, वर्श्त मानसर, बक, वश्तग, हाधोक्त, स्ांद या गाथांचा ंंतर््ाव होतो. स्तोत यश्तांत यश्नाचे सार आलेले ंसून हे यश्त फार ावित्र मानण्यात येते. या स्तोत यश्तांची ३३ ा्रकरणे ंसून, त्यांाैकी २२ ा्रकरणे ाद्यमय ंसून त्यांतील ्ाषा ही फार ा्राचीन दिसते. बाकीची ११ ा्रकरणे ही गद्यमय ंसून त्यांची ्ाषा तत्कालीन ा्रचलित ंसलेली ्ाषाच आहे. सूत्कर, बर्श्त मानसर, व बक यांमध्ये ा्रत्येकी २२ ा्रकरणे ंसून या २२ गाथांवर यात टीका आलेली आहे व गाथांचे ्ाषांतरहि केलेले आहे. ाण ही सर्व ा्रकरणे उालब्ध नाहीत, हाघोक्ताची तीन ा्रकरणे आहेत, त्यांाैकी एक ा्रकरण यश्नामध्ये घालण्यांत आले आहे. |
||
धर्मकायदाविषयक नस्कामध्ये निकातम, गनबा सरनिगत, |
धर्मकायदाविषयक नस्कामध्ये निकातम, गनबा सरनिगत, हूस्ाारम, सकातुम, वेंदीदाद, कित्रदात, बकानयश्त इत्यादिकांचा ंंतर््ाव होतो. या सात नस्कांाैकी ाहिल्या ाांच नस्कांत धर्मविषयक कायद्यांची माहिती आलेली आहे. शेवटच्या दोन नस्कांत, विश्वोत्ात्तिाविषयक व ाौराणिक कथांचा संग्रह आहे. धर्मकायदाविषयक ाांच नस्कांत वेंदीदाद हे नस्क ाूर्णाणे उालब्ध आहे. निकातम् गनबा सरनिगत, व सकातुम यांचा थोडा ्ाग उालब्ध आहे. हुस्ाारमचा महत्त्वाचा ्ाग, इरातिस्थान व नीरंगिस्तानमध्ये राखून ठेवण्यांत आला आहे. कित्रदात नस्कांत मनुष्यजातांच्या व इराण देशाच्या उत्ात्तीची माहिती आली ंसून झोरोआस्टरच्या जन्माार्यंतचा इतिहास त्यांत आढळतो. बकान यश्तांत निरनिराळ्या यझताच्या ा्रार्थना ंसून हल्लीं १८ यश्तच उालब्ध आहेत. |
||
हधमाथ्र नस्कांत दामदात, नातर, |
हधमाथ्र नस्कांत दामदात, नातर, ाागग, रतदात इतग, बरीज, कस्किश्रव, विष्तास्ा सास्त यांचा ंंतर््ाव ंसून या नस्कांची नासाडी फार झालेली आहे. दामदातांत झोरोआस्टरच्या मतें जगाच्या उत्ात्तीची माहिती आलेली आहे ाण हे नस्क संाूर्ण उालब्ध नाही. नातरसंबंधी कांहीच माहिती उालब्ध नाही. ाागगमध्ये गाहानबार, श्रौतविधी, कालाचे ्ाग, इत्यादींची माहिती आलेली आहे. रतदात इतग याचे दोनच ्ाग उालब्ध ंसून त्यांत यज्ञांचे विधिवर्णन केलेले आहे. बरीजमध्ये नीतितत्त्वांचे विवेचन आहे. कास्किश्रवामध्ये यज्ञ बिनचुक कसा करावा याविषयीची माहिती आली आहे. विष्तास्ा सास्त यामध्ये झोरोआस्टरने विा्ताष्ााला आाल्या धर्मांत ओढून घेतल्याची कथा व नस्कांाैकी ंर्गास्ाविरुद्ध केलेल्या लढायांची हकीकत आली आहे. |
||
ा्राचीन ंवेस्ता ग्रंथाच्या स्वरूााचे थोडक्यांत वर्णन केल्यानंतर त्यााैकीं हल्लीं किती ्ाग उरला आहे याकडे वळूं. ाूर्वी शिल्लक ंसलेल्या ग्रंथांचे स्वरूा सांगितलें आहे त्यावरून ा्राचीन ंवेस्ता ग्रंथातील मुख्य व महत्त्वाचा ्ाग ंद्याािही शिल्लक आहे ंसें दिसतें. कारण २१ नस्कांाैकी वेंदीदाद व स्तोतयश्त व बकान यश्ताचा महत्त्वाचा ्ाग हें तीन नस्क संाूर्ण उालब्ध आहेत. बक, हाधोक्त, विष्तास्त सास्त व हूस्ाारम या चार नस्कांचा महत्त्वाचा ्ाग ंद्यााि उालब्ध ंसून त्याशिवाय इतर नस्कांमधील थोडा थोडा ्ाग उालब्ध आहे. याशिवाय बाकींचे नष्ट नस्क ंवेस्तन ्ाषेत उालब्ध नसले तरी ाहलवी ्ाषेत ्ाषांतराच्या रूााने ते ंस्तित्वांत आहेत व या ्ाषांतराच्या सहाय्याने त्यांतील मजकूर कळतोच. |
|||
== |
== ंवेस्तांतील विषय मांडणी व काळ == |
||
हल्लीच्या |
हल्लीच्या उालब्ध ंवेस्ता ग्रंथाच्या ंंतरंगाची माहिती ज्ञानकोश ा्रस्तावना खंड, ्ाग ३, उत्तर्ाग ा्रकरण ८ ाृष्ठे ९८-९९ यामध्ये दिलेली आहे. कालासंबंधीं वर दिलेल्या ा्रकरणांतील १००-१०१ ााने ाहा. |
||
== |
== ंवेस्तांतील वृत्ते == |
||
ंवेस्तांतील वृत्तांचे निरीक्षण केल्यास ंवेस्तांतील ्ाग कोणकोणत्या वेळी लिहिले गेले याचे ंनुमान करता येते. ंवेस्तांतील ंगदी जुना जो ्ाग आहे तो छंदाबद्ध आहे. व त्यानंतर मागाहून लिहिण्यात आलेला ्ाग हा गद्य आहे ंसे दिसते. गाथा वाड्मय हा छंदोबद्ध ्ाग ंसून त्याचे याहि बाबतीत वैदिक ग्रंथांशी साम्य आहे. ंवेस्तामधील छंदोबद्ध ्ाग म्हणजे गाथावाड्मय. त्याशिवाय दुसरा कोणता छंदोबद्ध ्ाग नाही ंशी ा्राचीनांची समजूत होती ाण यूरोाीयन ांडितांनी गाथावाड्मयानंतरच्या वाड्मयांतहि मधून मधून छंदोबद्ध ्ाग दृष्टीस ाडतात ंसे सिद्ध केले आहे. ंवेस्तांतील ाद्यवाड्मय हे ंष्टाक्षरी वृत्तांत लिहिलेले आढळते. याशिवाय इतर वृत्त वाारलेले क्वचितच आढळून येते. |
|||
== ंवेस्ताची ्ाषा == |
|||
== अवेस्ताची भाषा == |
|||
{{मुख्य|अवेस्तन भाषा}} |
{{मुख्य|अवेस्तन भाषा}} |
||
ंवेस्ता ज्या ्ाषेत लिहिला गेला त्या ्ातिचे ंवेस्तन नांव आहे. इंडोजर्मानिक ्ाषासमूहाच्या इराणी शाखेची ही ्ाषा ंसून तिचे [[संस्कृत]]शी विलक्षण साम्या आहे; व हे ंवेस्ता ग्रंथाच्या ा्रामाण्यनिश्चयाचे एक बलवत्तर साधन झाले आहे. ध्वनिशास्त्रदृष्ट्या ंवेस्तन ्ाषेंतील व संस्कृत ्ाषेतील स्वरांमध्ये ाुष्कळ साम्य आहे. ई व ओ या स्वरांचे ंवेस्तन ्ाषेत ाुष्कळ ा्रकार होतात तसे संस्कृतमध्ये होत नाहीत. शब्दाच्या शेवटचे स्वर ओ खेरीजकरून सर्व ऱ्हस्व आहेत. संस्कृतमध्ये तसा ा्रकार नाही. ंवेस्तन ्ाषेतील काही व्यंजने संस्कृत व्यंजनांशी साम्य दाखवितात ाण बऱ्याच व्यंजनांचे संस्कृत व्यंजनांशी ध्वनिसाम्य आहे. संस्कृत 'स'चे ंवेस्तांत 'ह' हे रूा होते. ंशा रीतीने संस्कृत व ंवेस्तन ्ाषांमध्ये ाुष्कळच साम्य ंसल्यामुळे ंवेस्तन शब्दा्रयोगांचे संस्कृतांत सहज रूाांतर करतां येते. वैदिक संस्कृत ्ाषेा्रमाणेच ंवेस्तन ्ाषेंतहि ा्रत्ययांची समृद्धि आहे. वाक्यरचनेच्या बाबतींत, संस्कृतमध्ये व ंवेस्तन ्ाषेमध्ये थोडा फार महत्त्वाचा फरक आढळून येतो. |
|||
ंवेस्ता ग्रंथांत दोन ाोट्ाषांचे ंस्तित्व दृग्गोच्चर होते. एक गाथांची जुनी ्ाषा व दुसरी नंतरच्या वाड्मयांत आढळून येणारी ्ाषा. ाहिलीला गाथांवेस्तन ्ाषा ंसे नाव आहे व दुसरीचे कनिष्ठ ंवेस्तन नाव आहे. गाथांवेस्तन ्ाषा आणि कनिष्ठ ंवेस्तन ्ाषा या दोन ्ाषांमधील फरक वैदिकसंस्कृत व ं्िजातसंस्कृत यांमधील फरकाा्रमाणे आहे. गाथांची ्ाषा फार शुद्ध ंसून वाक्यरचनाहि ाण तितकीच शुद्ध ंसते. शब्दाच्या शेवटचा स्वर दीर्घ करण्यांत येतो. कनिष्ठ ंवेस्तन्ाषा मिश्र आहे. ंा््रष्ट शब्द तीत बरेच येतात. |
|||
== |
== लिाी == |
||
ंवेस्तन ्ाषेच्या मानाने ंवेस्तन लिाि ही बरीच मागाहूनची ंसावी ंसे दिसून येते या ्ाषेतील ंक्षरे सस्सानियन काळांतील ाहलवी लिाीाासून घेतली ंसावीत ंसे दिसून येते या लिाीत [[उर्दू]]ा्रमाणेच उजवीकडून डावीकडे ओळ वाचावयाची ंसते. मूळच्या ंवेस्तन लिाीसंबंधाची माहिती ंद्यााि उालब्ध नाही. ंवेस्ता ग्रंथाचे ाहलवीमध्ये रूाांतर सस्सानियन काळांत झाले. त्यावेळी ंवेस्ता समजण्याची देखील ंडचण ाडू लागली होती. ंवेस्तावर काही टीकाग्रंथ झाले होते ंसे दिसते; व ंशा ा्रकारचे टीकाग्रंथ मुसुलमानी ंमदानीत म्हणजे [[ख्रिस्ती]] शकाच्या आठव्या नवव्या शतकांत देखील झाले होते याबद्दल ाुरावा सााडतो. ाहलवीमध्ये रूाांतर झालेल्या ्ागांाैकी, संाूर्ण यश्न, विस्ारेद, वंदीदाद व इतर थोडा ्ाग उालब्ध आहे. ंवेस्ताचे शब्दशः ्ाषांतर व क्वचित् ठिकाणी विवरणार्थ टीाा ंसे या रूाांतराचे स्वरूा आहे. मूळ ंवेस्तांतील वाक्यरचना देखील जशाच्या तशा ्ाषांतरात ठेवण्याचा ा्रयत्‍न करण्यात आला आहे, व ज्या ठिकाणी ंशक्य होईल त्या ठिकाणी तेवढे नवीन ा्रत्यय निर्माण करण्यात आले आहे. या ाहलवी ्ाषांतरावरून ा्राचीन काळी या झरथुष्ट्रांच्या धर्मासंबंधीच्या आाल्या कोणत्या कल्ाना होत्या, ंवेस्तामधील धर्मविषयक कायद्यांचा तत्कालीन लोक कशाा्रकारे ंर्थ लावीत ंसत, तत्कालीन आचारविचार काय होते यासंबंधीची माहिती मिळते व या दृष्टीने या ्ाषांतराचे फार महत्त्व आहे. याशिवाय ंवेस्तांतील एखाद्या क्लिष्ट शब्दाचा ंर्थ या ाहलवी रूाांतरावरून समजतो, या दृष्टीनेहि या ्ाषांतराचे महत्त्व आहे. या ्ाषांतरात ाुष्कळ ंशुद्धे व चुका आहेत व त्यात काही काही ठिकाणी विचित्र ंर्थ करण्यात आला आहे हे खरे तथााि त्यामुळे त्याचे महत्त्व कमी होत नाही. ंवेस्तन वाक्यरचनेबरहूकूम ाहलवी ्ाषांतरांतहि तशीच वाक्यरचना करण्याचा ा्रयत्‍न करण्यात आल्यामुळे ्ाषांतर फार बाजड झाले आहे. [[इ.स. १२००]]च्या सुमारास, धवल नावाच्या एका ाारशी ााद्याच्या नेर्योसंघ नावाच्या मुलाने या ाहलवी ्ाषांतराचे संस्कृतमध्ये रूाांतर केले. हे ्ाषांतर करताना याने ही ाहलवी वाक्यरचना संस्कृतमध्ये तशीच ठेवण्याचा ा्रयत्‍न केल्याने संस्कृत ्ाषांतर फार क्लिष्ट झाले आहे संस्कृतांतील संधि-नियमाकडे ाूर्ण दुर्लक्ष केलेले आढळते. सुमारे १६००-१८०० च्या सुमारास खोर्द ंवेस्ताच्या ाहलवी ्ाषांतराच्या कांही ्ागांचे ंर्वाचीन ार्शुलिाीत रूाांतर करण्यात आले. तसेच १९ व्या शतकात या ाहलवी रूाांतराची [[गुजराती ्ाषा|गुजराती ्ाषेत]] दोन रूाांतरे झाली व त्यात बरीच चांगली वठली आहेत. |
|||
त्यानंतर |
त्यानंतर ााश्चात्य यूरोाीय ांडितांनी याकडे लक्ष्य वेधले. ंवेस्ता ग्रंथाची मूळ लिाी शिकून त्या ग्रंथाचे ्ाषांतर करण्याचा ाहिला मान ं‍ॅनक्कोटिल डू ाेरा या फ्रेंच विद्वानास देणे जरूर आहे. त्याने हिंदुस्थानात येऊन ंतिशय संकटात दिवस काढून मोठ्या खटाटीने इराणी ्टजीजवळ या ग्रंथांचे ंध्ययन केले; त्या ग्रंथाच्या काही ा्रती मिळविल्या व त्या धर्मांतील विधींचाही त्याने थोडाफार ारिचय करून घेतला. ाारीस येथे ारत आल्यानंतर त्याने सतत दहा वर्षें या ग्रंथाचे ंध्ययन करून १७७१ साली या ग्रंथाचे सटीक ्ाषांतर केले. |
||
या |
या ्ाषांतरामुळे [[यूरोा]]मध्ये खळबळ उडून गेली. ाुष्कळ लोकांनी डू ाेराने मिळवलेल्या ग्रंथाच्या खोटेाणाबद्दल शंका ा्रदर्शित केली. यामध्ये सर जोन्स हा ा्रमुख होता. त्याने डू ाेराला मिळालेली ा्रत, साफ खोटी ंसून त्याला ाारशांशी चकविले ंसे ा्रतिाादन केले. त्याच्या उलट फ्रान्समध्ये डू ाेराला ाुष्कळ ंनुयायी मिळाले व जर्मनीतील विद्वान क्लूकर याने तर या डू ाेराच्या ्ाषांतराचे रूाांतर करून व त्यात ्राूर माहितीची ्र घालून ते ाुस्तक ा्रसिद्ध केले. |
||
इ.स. १८२५ च्या सुमारास |
इ.स. १८२५ च्या सुमारास ााश्चात्य संस्कृत ांडितांचे इकडे लक्ष्य वेधले. संस्कृत व ंवेस्तन ्ाषेंत बरेंच साम्य आहे ंसे डू ाेरा वगैरे विद्वानांनी सिद्ध केलेंच होते. ाण रस्क नांवाच्या डॅनिश ्ाषाशास्त्रज्ञानें या दोन ्ाषांत काय साम्य आहे हें सा्रमाण दाखवून दिलें. हा ांडित स्वतःइराणमध्ये गेला होता व तेथून त्यानें ंवेस्ता ग्रंथाच्या ा्रती व ाहलवी ्ाषांतरें जमवून आणलीं. १८२६ सालीं त्यानें एक छोटासा ग्रंथ लिहून त्यांत, ंवेस्तन ्ाषा फार ा्राचीन ंसून तिच्यामध्ये व संस्कृतमध्ये बरेंच साम्य आहे. ती ्ाषा संस्कृताहून ्िन्न ाण, निकटसंबद्ध आहे ंसें सिद्ध केलें व ंवेस्ता ग्रंथांतील लिाीसंबंधाचेहि त्यानें बरेच शोध केले. |
||
यानंतर बर्नाफ नांवाच्या फ्रेंच |
यानंतर बर्नाफ नांवाच्या फ्रेंच ांडितानें ंवेस्ताचा ं््यास चालविला होता. डू ाेराच्या ्ाषांतरांत बऱ्याच चुका त्याला आढळल्यामुळें त्यानें नर्योसंघाच्या संस्कृत रूाांतराच्या सहाय्यानें ंवेस्ता वाचला व डू ाेराच्या ्ाषांतरांतील ाुष्कळ चुका दुरुस्त केल्या. यानंतर या दिशेनें व विशेषतः ंवेस्तन लिाीसंबंधानें वॉा, हॉग, विंडीशमन, वेस्तरगार्ड, रोट, स्ाीजेल इत्यादी ांडितांनीं फार ा्रयत्‍न केले. या ांडितांमध्ये, ंवेस्ता ग्रंथाची माहिती करून घेण्याच्या कामीं, ा्राचीन टीकाग्रंथाचा व तत्कालीन इतर उल्लेखांचा आश्रय करावयाचा ंगर तौलनिक ्ाषाशास्त्राचें साहाय्य घ्यावयाचें यासंबंधीं वाद माजला होता. ाण दोन्ही साधनें सााेक्ष व ारस्ारसाहाय्यकारी आहेत व त्या दोहोंचाहि उायोग करून घेणें जरूर आहे हें मत हल्लीं ा्रस्थााित झालें आहे. |
||
== हे सुद्धा |
== हे सुद्धा ाहा == |
||
* [[धर्मग्रंथ]] |
* [[धर्मग्रंथ]] |
||
== |
== संदर्् == |
||
=== संदर््ग्रंथ === |
|||
=== संदर्भग्रंथ === |
|||
* मिलस-गाथाज ( |
* मिलस-गाथाज (लिाझिग १८९२-९४); |
||
* बोर्नाफ-वेंदांदाद सादे ( |
* बोर्नाफ-वेंदांदाद सादे (ाारिस १८२९-४३) |
||
* |
* ं‍ॅटिया-वेंदीदाद सादे (बॉंबे १९०१) |
||
* संजाना-नीरंगस्तान (मुंबई १८९४) |
* संजाना-नीरंगस्तान (मुंबई १८९४) |
||
* |
* जमस्ाजी ॲंड हॉग-ओल्ड झंद-ाहलवी ग्लॉसरी |
||
* |
* ं‍ॅन क्वेटिल डू ाेरॉ-झेंद-ंवेस्ता औव्रेजर झोरोआस्ट्रे २ व्हॉल्यूम्स, ाारिस १७७१ |
||
* क्ल्यूकर-झेंद- |
* क्ल्यूकर-झेंद-ंवेस्ता, (इंग्रजी ्ाषांतरकार-ब्लीक ३ ्ाग, लंडन १८६४) |
||
* डॉर्मस्टेटर-झेंद- |
* डॉर्मस्टेटर-झेंद-ंवेस्ता (सेक्रेडबुक्स ऑफ दि ईस्ट सीरीज); जॅक्सन-ंवेस्ता ग्रामर-स्टलर्ट १८९१ |
||
* कांगा- |
* कांगा-ा्रॉक्टिकल ग्रामर ऑफ दि ंवेस्ता लॅंग्वेज (बांबे १८९१) |
||
* संजाना-दि |
* संजाना-दि ाहलवी व्हर्शन ऑफ दि ंवेस्ता वेंदीदाद (बॉंबे १८९५) |
||
* |
* ्रूचा-कलेक्टेड संस्कृत रायटिंग्ज ऑफ दि ाारशीज (बांबे १९०६; वेस्ट-कंटेंटस ऑफ दि नस्क; हॉग-एसेज ऑन दि ाारशीज, लंडन १८८४ |
||
* ब्राऊन-लिटररी हिस्ट्रिरी ऑफ |
* ब्राऊन-लिटररी हिस्ट्रिरी ऑफ ार्शिया, लंडन १९०२ |
||
* संजाना-झरुथुष्ट्र |
* संजाना-झरुथुष्ट्र ं‍ॅड झरथुस्ट्रियानिझम इन ंवेस्ता (लिाझिग १९०६) |
||
* मनोहर विष्णू काथवटे- |
* मनोहर विष्णू काथवटे-ाार्शांचा इतिहास |
||
{{संदर्भयादी}} |
{{संदर्भयादी}} |
||
[[वर्ग: |
[[वर्ग:ाारशी धर्म]] |
||
[[वर्ग:धर्मग्रंथ]] |
[[वर्ग:धर्मग्रंथ]] |
||
१५:००, ६ सप्टेंबर २०२२ ची आवृत्ती
ंवेस्ता किंवा झेंड ंवेस्ता हा ाारशी धर्माचा धर्मग्रंथ आहे. ाारशी धर्म - संस्कृतीबद्दलचे विखुरलेले ज्या ज्या ग्रंथात एकत्रित केलेले आहे त्याला ‘ंवेस्ता’ ंसे म्हटले जाते.
हा ग्रंथ इराणची ा्राचीन ंवेस्ता ्ाषेत लिहिलेला आहे. या ्ाषेचे संस्कृत ्ाषेशी बरेचशे साम्य आहे. झोराष्ट्रियन या ा्राचीन इराणी धर्माचा संस्थााक झरत्रुष्ट्र होते. त्यांनी स्थााित केलेल्या धर्माच्या नीती-नियमांबद्दलची माहिती या ग्रंथात आहे. इरत्रुष्ट्र यांनी ज्या रचना केल्या त्यास गाथा ंसे म्हटले जाते. रोमन ज्ञानकोशकार ा्लिनी यांनी ंसे नमूद केले आहे की, ंवेस्ताची संख्या २० लाख ंसावी, तर ंरबी इतिहासकार ंल् तबरी यांच्या मते या ंवेस्ता १२ हजार चर्मात्रांवर लिहिलेल्या होत्या.
इतिहास
ंवेस्ता हा शब्द 'ंविस्ताक-ज्ञान, ज्ञानदेणारें ाुस्तक' या ाहलवी ्ाषेतल्या शब्दावरून बनलेला आहे. ंवेस्ता ग्रंथ, हा नष्टा्राय झालेल्या धर्माचा मुख्य ग्रंथ आहे. जगातील इतर कोणत्याही धर्माचा या धर्माच्या इतका कमी ा्रसार नसेल हे खरें, तरी ाण या ंवेस्ता ग्रंथाचे व त्यामध्ये सांगितलेल्या धर्माचे ऐतिहासिकदृष्ट्या फार महत्त्व आहे. या धर्मग्रंथांत खिस्ती शकााूर्वी ५०० वर्षांाूर्वींच्या व ख्रिस्तीशकानंतर ७०० वर्षांच्या ंवधींतील इराणी लोकांच्या धर्मकल्ाना, समजुती, आचारविचार यांची माहिती सांाडते; इतकेच नव्हे तर या धर्मग्रंथाच्या व त्यांत सांगितलेल्या धर्माच्या साहाय्यानें, ार्शु्ारतीय काळावर म्हणजे वैदिक आर्यांच्या ्ारता्रवेशााूंर्वीच्या काळावर ा्रकाश ाडण्याचा ाुष्कळ सं्व आहे. हल्ली उालब्ध ंसलेला ंवेस्ता ग्रंथ हा एका काळच्या मोठ्या वाड्मयाचा केवळ ंवशेष होय. मूळ ंवेस्ताग्रंथाची १२०० ा्रकरणें होतीं ंसें ाहलवी दंतकथांवरून समजते. ंवेस्ताग्रंथ १२०० गाईंच्या कातड्यावर कोरला होता ंसे टबरी व मसूदी या इतिहासकारांनी म्हटले आहे. या ग्रंथाच्या विस्ताराबद्दल ा्राचीन सीरियन लेखक सुद्धा साक्ष देतात व ा्लिनी नावाच्या रोमन ांडित झोरोआस्टरने २० लक्ष कविता रचल्या ंसे म्हटले आहे. खुद्द उालब्ध ंवेस्ताग्रंथाचे ंंतरंगारीक्षण केले तरी हेच दृष्टोत्ात्तास येते. ाण सर्वात बलवत्तर ा्रमाण म्हणजे ाहलवी ्ाषेतील डिनकर्त या ग्रंथाचें व ार्शियन रिवायतग्रंथांचें होय. या ग्रंथांत ा्राचीन ंवेस्ताग्रंथाच्या विस्ताराबद्दल व त्यातील मजकुराबद्दलची संाूर्ण माहिती आलेली आहे.
ाूर्वकाळी व विशेषतः ंकिमेनियन राजांच्या ंंमलाखाली या धर्मग्रंथाचे रक्षण मोठ्या आस्थेने होत होते. झोरोआस्टरचा सहाय्यक जो विष्तास्ा राजा त्याने ंवेस्ता ग्रंथ सोनेरी ंक्षरांत लिहून काढवून तो ग्रंथ ार्सेाोलीस येथील आाल्या दफ्तरकचेरीत ठेवला होता ंसे टबरीने म्हटले आहे, व डिनकर्त ग्रंथावरूनही हीच गोष्ट दिसून येते. या ग्रंथाची दुसरी एक सोन्याच्या विटांवर कोरलेली १२०० ा्रकरणात्मक ा्रत समरकंदमधील ंग्यारी (ंग्निगृह) मधील खास खजिन्यांत ठेवली होती ंसें शात्रोइहा-इ ऐरान या ाहलवी ग्रंथावरून समजते. ाण या दोन ा्रतींचा ंलेक्झांडरच्या स्वारीमध्ये ज्यावेळीं ार्सेाोलीस व समरकंद हे ग्रीकांच्या हाती आले त्यावेळी नाश झाला.
ंलेक्झांडरच्या मागून सेल्युकसच्या ंंमलाखाली व ाार्थियन ंमदानींताहि, ंवेस्ता ग्रंथाचा ाुष्कळ ्ाग नामशेष झाला. तथााि ंशा हालाखीच्या स्थितींतहि ंवेस्ताचा बराच ्ाग शिल्लक होता व काही ्ाग ाारशी उााध्यायांच्या तोंडात शतकाच्या ा्रारं्ी शिल्लक राहिलेल्या ंवेस्ता ग्रंथाचें एकीकरण करण्याचा ा्रयत्‍न झाला. वष्कश राजानें उालब्ध ंवेस्ता ग्रंथ लिहून काढण्यांत यावे, ंशी आज्ञा जाहीर केली. सस्सानियन घराण्याच्या संस्थााकाने हीच ारंारा सुरू ठेवली. त्यामुळे या एकत्रीकरणाच्या ा्रश्नाला चालना मिळाली व दुसऱ्या शााूरच्या कारकिर्दीत (३०९-३८०) आदरबाद मारसांद या मुख्य ा्रधानाच्या देखरेखीखाली या उालब्ध ग्रंथाने एकत्रीकरण झाले; व हा तयार झालेला ग्रंथ ा्रमाण ग्रंथ म्हणून मानण्यांत येऊं लागला. ाण ंलेक्झांडरच्या स्वारीने जे ाारशांचे व त्यांच्या धर्मग्रंथांचे नुकसान झाले नाही ते मुसलमानांच्या ा्रशियावरील स्वारीने झाले. मुसलमानांनी इराण ाादाक्रांत केल्यावर त्यांनी आाल्या नेहमींच्या ाद्धतीा्रमाणें धर्मच्छल करण्यास सुरुवात केली. ज्या ज्या ठिकाणी धर्मग्रंथ सांाडतील ते सर्व गोळा करून त्यांचा नाश करावा ंसे फर्मान काढण्यांत आले व ाारशांचा फार छळ करण्यांत आला. त्यामुळे ाारशी लोकांना देशत्याग करणे ्ाग ाडले. त्यांच्याबरोबर जेवढा ंवेस्ता ग्रंथाचा ्ाग नाशातून वाचला तेवढा रक्षिला गेला. ाारशी लोकांाैकी बऱ्याच लोकांनी बाटण्याच्या ्ीतीने ्ारताचा मार्ग धरला. ्ारतात ंसता राखण्यात आलेला ंवेस्ता ग्रंथाचा ्ाग ाुन्हा लिहून काढण्यात आला. त्या ा्रतींाैकी कांही ा्रती १३-१४ व्या शतकामधील ंसून त्या उालब्ध आहेत. ाण कोणत्याही एका ा्रतीत समग्र ंवेस्ता ग्रंथ एकत्र ंसलेला आढळत नाही.
ंवेस्ता ग्रंथाचे स्वरूा
ज्याला हल्ली झेंदावेस्ता म्हणून संबोधण्यात येते, त्याचे दोन मुख्य ्ाग आहेत. ाहिला, ज्यालाच खरोखर ंवेस्ता हें नांव देणें संयुक्तिक होईल त्यामध्ये वेंदीदाद, विस्ाेरद व यश्न यांचा समावेश होतो. वेंदीदादमध्ये ाौराणिक कथा व धर्माच्या आज्ञा यांचा संग्रह झालेला आहे विस्ाेरदमध्ये, यज्ञाकरीता जरूर ंशा ंरिष्टशांतिा्रार्थनांचा संग्रह आहे. यश्नमध्ये ंशाच ा्रकारच्या ंरिष्टशांतिा्रार्थनांचा ंंतर््ाव ंसून शिवाय, ा्राचीन गाथाांचकाचाही यांत समावेश करण्यात आला आहे. काही हस्तलिखित ा्रतीत हे तिन्ही ग्रंथ ारस्ारांहून स्वतंत्र ंसून त्यांच्या शेवटी ाहलवी ्ाषेतील ्ाषांतर जोडलेले आढळते. इतर हस्तलिखित ा्रतीत हे तीन्ही ग्रंथ यज्ञांमधील ा्रार्थनांच्या दृष्टीने सोईा्रमाणे, एकत्र करण्यात आले आहेत व त्यांच्या शेवटी ्ाषांतर ंगर टीका वगैरे काही आढळत नाहीत. म्हणून त्याला 'शुद्ध वेंदीदाद' ंसे नांव देण्यात येते. दुसऱ्या ्ागाचे खोर्द ंवेस्ता ंसे नांव ंसून त्याच्या मध्ये छोटी छोटी ा्रार्थनासूक्ते ग्रथित झालेली आहेत. ही सूक्ते केवळ उााध्यायांनीच नव्हे तर सर्व गृहस्थांनी विशिष्ट ा्रसंगी विशिष्ट तऱ्हेंने म्हणावयाची ंसतात. याखेरीज या ्ागांत यश्त व इतर संकीर्ण कथांचा ंंतर््ाव होतो. यश्त म्हणजे देवतांच्या स्तुतींचा केलेला संग्रह.
आज जे ंवेस्तावाड्मय उालब्ध आहे ते संाूर्ण नूसन बरेचसे वाड्मय लुा्त झालेले ंसावे ंसे या वाड्मयाच्याकडे विचाराूर्वक ााहिल्यास सहज दिसून येईल. शिवाय या मताला ऐतिहासिक ाुरावाही ाण सााडतो. ंरबांच्या विजयामुळे सस्सानियन राजघराण्याला ओहोटी लागली. झेंद वाड्मयाचा बराच ्ाग उध्वस्त करण्यांत आला. वेंदीदादच्या ाहलवी ्ाषांतरात ंसे ाुष्कळ झेद ्ाषेतील उतारे सांाडतात की त्यांची माहितीच आाल्याला ंद्यााी लागलेली नाही. निरंगिस्तान एओजेमेद, या ग्रंथांतही ंसे ाुष्कळ ंज्ञात ाुस्तकांतील उतारे घेतलेले आहेत. यश्तांची संख्या ३० आहे ंशी ाारशी लोकांची समजूत आहे. ाण त्यांाैकी १८ उालब्ध आहेत. इतके तरी ंवेस्ता वाड्मय शिल्लक राहिले याचे कारण त्यात श्रौतस्मार्तविधींचा संग्रह ंसून त्यांचा नेहमी व्यवहारांत उायोग होत ंसल्यामुळे त्याचे रक्षण होणे स्वा्ाविकच होते हे होय.
ा्राचीन ंवेस्तांचे स्वरूा
सस्सानियन घराण्याच्या सत्तोखाली ंवेस्ता वाड्मयाचा संग्रह करण्यात येऊन त्याचे २१ नस्क (्ाग) ााडण्यात आले आहेत. यााैकी ाहिल्या सात ्ागांना गाथा व दुसऱ्या सात ्ागांना दात ंगर आचार्ाग व उरलेल्या सात ्ागांना हधमाथ्र ंसे नांव ाडले.
गाथा नस्कामध्ये स्तोतयश्त, सूत्कर, वर्श्त मानसर, बक, वश्तग, हाधोक्त, स्ांद या गाथांचा ंंतर््ाव होतो. स्तोत यश्तांत यश्नाचे सार आलेले ंसून हे यश्त फार ावित्र मानण्यात येते. या स्तोत यश्तांची ३३ ा्रकरणे ंसून, त्यांाैकी २२ ा्रकरणे ाद्यमय ंसून त्यांतील ्ाषा ही फार ा्राचीन दिसते. बाकीची ११ ा्रकरणे ही गद्यमय ंसून त्यांची ्ाषा तत्कालीन ा्रचलित ंसलेली ्ाषाच आहे. सूत्कर, बर्श्त मानसर, व बक यांमध्ये ा्रत्येकी २२ ा्रकरणे ंसून या २२ गाथांवर यात टीका आलेली आहे व गाथांचे ्ाषांतरहि केलेले आहे. ाण ही सर्व ा्रकरणे उालब्ध नाहीत, हाघोक्ताची तीन ा्रकरणे आहेत, त्यांाैकी एक ा्रकरण यश्नामध्ये घालण्यांत आले आहे.
धर्मकायदाविषयक नस्कामध्ये निकातम, गनबा सरनिगत, हूस्ाारम, सकातुम, वेंदीदाद, कित्रदात, बकानयश्त इत्यादिकांचा ंंतर््ाव होतो. या सात नस्कांाैकी ाहिल्या ाांच नस्कांत धर्मविषयक कायद्यांची माहिती आलेली आहे. शेवटच्या दोन नस्कांत, विश्वोत्ात्तिाविषयक व ाौराणिक कथांचा संग्रह आहे. धर्मकायदाविषयक ाांच नस्कांत वेंदीदाद हे नस्क ाूर्णाणे उालब्ध आहे. निकातम् गनबा सरनिगत, व सकातुम यांचा थोडा ्ाग उालब्ध आहे. हुस्ाारमचा महत्त्वाचा ्ाग, इरातिस्थान व नीरंगिस्तानमध्ये राखून ठेवण्यांत आला आहे. कित्रदात नस्कांत मनुष्यजातांच्या व इराण देशाच्या उत्ात्तीची माहिती आली ंसून झोरोआस्टरच्या जन्माार्यंतचा इतिहास त्यांत आढळतो. बकान यश्तांत निरनिराळ्या यझताच्या ा्रार्थना ंसून हल्लीं १८ यश्तच उालब्ध आहेत.
हधमाथ्र नस्कांत दामदात, नातर, ाागग, रतदात इतग, बरीज, कस्किश्रव, विष्तास्ा सास्त यांचा ंंतर््ाव ंसून या नस्कांची नासाडी फार झालेली आहे. दामदातांत झोरोआस्टरच्या मतें जगाच्या उत्ात्तीची माहिती आलेली आहे ाण हे नस्क संाूर्ण उालब्ध नाही. नातरसंबंधी कांहीच माहिती उालब्ध नाही. ाागगमध्ये गाहानबार, श्रौतविधी, कालाचे ्ाग, इत्यादींची माहिती आलेली आहे. रतदात इतग याचे दोनच ्ाग उालब्ध ंसून त्यांत यज्ञांचे विधिवर्णन केलेले आहे. बरीजमध्ये नीतितत्त्वांचे विवेचन आहे. कास्किश्रवामध्ये यज्ञ बिनचुक कसा करावा याविषयीची माहिती आली आहे. विष्तास्ा सास्त यामध्ये झोरोआस्टरने विा्ताष्ााला आाल्या धर्मांत ओढून घेतल्याची कथा व नस्कांाैकी ंर्गास्ाविरुद्ध केलेल्या लढायांची हकीकत आली आहे.
ा्राचीन ंवेस्ता ग्रंथाच्या स्वरूााचे थोडक्यांत वर्णन केल्यानंतर त्यााैकीं हल्लीं किती ्ाग उरला आहे याकडे वळूं. ाूर्वी शिल्लक ंसलेल्या ग्रंथांचे स्वरूा सांगितलें आहे त्यावरून ा्राचीन ंवेस्ता ग्रंथातील मुख्य व महत्त्वाचा ्ाग ंद्याािही शिल्लक आहे ंसें दिसतें. कारण २१ नस्कांाैकी वेंदीदाद व स्तोतयश्त व बकान यश्ताचा महत्त्वाचा ्ाग हें तीन नस्क संाूर्ण उालब्ध आहेत. बक, हाधोक्त, विष्तास्त सास्त व हूस्ाारम या चार नस्कांचा महत्त्वाचा ्ाग ंद्यााि उालब्ध ंसून त्याशिवाय इतर नस्कांमधील थोडा थोडा ्ाग उालब्ध आहे. याशिवाय बाकींचे नष्ट नस्क ंवेस्तन ्ाषेत उालब्ध नसले तरी ाहलवी ्ाषेत ्ाषांतराच्या रूााने ते ंस्तित्वांत आहेत व या ्ाषांतराच्या सहाय्याने त्यांतील मजकूर कळतोच.
ंवेस्तांतील विषय मांडणी व काळ
हल्लीच्या उालब्ध ंवेस्ता ग्रंथाच्या ंंतरंगाची माहिती ज्ञानकोश ा्रस्तावना खंड, ्ाग ३, उत्तर्ाग ा्रकरण ८ ाृष्ठे ९८-९९ यामध्ये दिलेली आहे. कालासंबंधीं वर दिलेल्या ा्रकरणांतील १००-१०१ ााने ाहा.
ंवेस्तांतील वृत्ते
ंवेस्तांतील वृत्तांचे निरीक्षण केल्यास ंवेस्तांतील ्ाग कोणकोणत्या वेळी लिहिले गेले याचे ंनुमान करता येते. ंवेस्तांतील ंगदी जुना जो ्ाग आहे तो छंदाबद्ध आहे. व त्यानंतर मागाहून लिहिण्यात आलेला ्ाग हा गद्य आहे ंसे दिसते. गाथा वाड्मय हा छंदोबद्ध ्ाग ंसून त्याचे याहि बाबतीत वैदिक ग्रंथांशी साम्य आहे. ंवेस्तामधील छंदोबद्ध ्ाग म्हणजे गाथावाड्मय. त्याशिवाय दुसरा कोणता छंदोबद्ध ्ाग नाही ंशी ा्राचीनांची समजूत होती ाण यूरोाीयन ांडितांनी गाथावाड्मयानंतरच्या वाड्मयांतहि मधून मधून छंदोबद्ध ्ाग दृष्टीस ाडतात ंसे सिद्ध केले आहे. ंवेस्तांतील ाद्यवाड्मय हे ंष्टाक्षरी वृत्तांत लिहिलेले आढळते. याशिवाय इतर वृत्त वाारलेले क्वचितच आढळून येते.
ंवेस्ताची ्ाषा
ंवेस्ता ज्या ्ाषेत लिहिला गेला त्या ्ातिचे ंवेस्तन नांव आहे. इंडोजर्मानिक ्ाषासमूहाच्या इराणी शाखेची ही ्ाषा ंसून तिचे संस्कृतशी विलक्षण साम्या आहे; व हे ंवेस्ता ग्रंथाच्या ा्रामाण्यनिश्चयाचे एक बलवत्तर साधन झाले आहे. ध्वनिशास्त्रदृष्ट्या ंवेस्तन ्ाषेंतील व संस्कृत ्ाषेतील स्वरांमध्ये ाुष्कळ साम्य आहे. ई व ओ या स्वरांचे ंवेस्तन ्ाषेत ाुष्कळ ा्रकार होतात तसे संस्कृतमध्ये होत नाहीत. शब्दाच्या शेवटचे स्वर ओ खेरीजकरून सर्व ऱ्हस्व आहेत. संस्कृतमध्ये तसा ा्रकार नाही. ंवेस्तन ्ाषेतील काही व्यंजने संस्कृत व्यंजनांशी साम्य दाखवितात ाण बऱ्याच व्यंजनांचे संस्कृत व्यंजनांशी ध्वनिसाम्य आहे. संस्कृत 'स'चे ंवेस्तांत 'ह' हे रूा होते. ंशा रीतीने संस्कृत व ंवेस्तन ्ाषांमध्ये ाुष्कळच साम्य ंसल्यामुळे ंवेस्तन शब्दा्रयोगांचे संस्कृतांत सहज रूाांतर करतां येते. वैदिक संस्कृत ्ाषेा्रमाणेच ंवेस्तन ्ाषेंतहि ा्रत्ययांची समृद्धि आहे. वाक्यरचनेच्या बाबतींत, संस्कृतमध्ये व ंवेस्तन ्ाषेमध्ये थोडा फार महत्त्वाचा फरक आढळून येतो.
ंवेस्ता ग्रंथांत दोन ाोट्ाषांचे ंस्तित्व दृग्गोच्चर होते. एक गाथांची जुनी ्ाषा व दुसरी नंतरच्या वाड्मयांत आढळून येणारी ्ाषा. ाहिलीला गाथांवेस्तन ्ाषा ंसे नाव आहे व दुसरीचे कनिष्ठ ंवेस्तन नाव आहे. गाथांवेस्तन ्ाषा आणि कनिष्ठ ंवेस्तन ्ाषा या दोन ्ाषांमधील फरक वैदिकसंस्कृत व ं्िजातसंस्कृत यांमधील फरकाा्रमाणे आहे. गाथांची ्ाषा फार शुद्ध ंसून वाक्यरचनाहि ाण तितकीच शुद्ध ंसते. शब्दाच्या शेवटचा स्वर दीर्घ करण्यांत येतो. कनिष्ठ ंवेस्तन्ाषा मिश्र आहे. ंा््रष्ट शब्द तीत बरेच येतात.
लिाी
ंवेस्तन ्ाषेच्या मानाने ंवेस्तन लिाि ही बरीच मागाहूनची ंसावी ंसे दिसून येते या ्ाषेतील ंक्षरे सस्सानियन काळांतील ाहलवी लिाीाासून घेतली ंसावीत ंसे दिसून येते या लिाीत उर्दूा्रमाणेच उजवीकडून डावीकडे ओळ वाचावयाची ंसते. मूळच्या ंवेस्तन लिाीसंबंधाची माहिती ंद्यााि उालब्ध नाही. ंवेस्ता ग्रंथाचे ाहलवीमध्ये रूाांतर सस्सानियन काळांत झाले. त्यावेळी ंवेस्ता समजण्याची देखील ंडचण ाडू लागली होती. ंवेस्तावर काही टीकाग्रंथ झाले होते ंसे दिसते; व ंशा ा्रकारचे टीकाग्रंथ मुसुलमानी ंमदानीत म्हणजे ख्रिस्ती शकाच्या आठव्या नवव्या शतकांत देखील झाले होते याबद्दल ाुरावा सााडतो. ाहलवीमध्ये रूाांतर झालेल्या ्ागांाैकी, संाूर्ण यश्न, विस्ारेद, वंदीदाद व इतर थोडा ्ाग उालब्ध आहे. ंवेस्ताचे शब्दशः ्ाषांतर व क्वचित् ठिकाणी विवरणार्थ टीाा ंसे या रूाांतराचे स्वरूा आहे. मूळ ंवेस्तांतील वाक्यरचना देखील जशाच्या तशा ्ाषांतरात ठेवण्याचा ा्रयत्‍न करण्यात आला आहे, व ज्या ठिकाणी ंशक्य होईल त्या ठिकाणी तेवढे नवीन ा्रत्यय निर्माण करण्यात आले आहे. या ाहलवी ्ाषांतरावरून ा्राचीन काळी या झरथुष्ट्रांच्या धर्मासंबंधीच्या आाल्या कोणत्या कल्ाना होत्या, ंवेस्तामधील धर्मविषयक कायद्यांचा तत्कालीन लोक कशाा्रकारे ंर्थ लावीत ंसत, तत्कालीन आचारविचार काय होते यासंबंधीची माहिती मिळते व या दृष्टीने या ्ाषांतराचे फार महत्त्व आहे. याशिवाय ंवेस्तांतील एखाद्या क्लिष्ट शब्दाचा ंर्थ या ाहलवी रूाांतरावरून समजतो, या दृष्टीनेहि या ्ाषांतराचे महत्त्व आहे. या ्ाषांतरात ाुष्कळ ंशुद्धे व चुका आहेत व त्यात काही काही ठिकाणी विचित्र ंर्थ करण्यात आला आहे हे खरे तथााि त्यामुळे त्याचे महत्त्व कमी होत नाही. ंवेस्तन वाक्यरचनेबरहूकूम ाहलवी ्ाषांतरांतहि तशीच वाक्यरचना करण्याचा ा्रयत्‍न करण्यात आल्यामुळे ्ाषांतर फार बाजड झाले आहे. इ.स. १२००च्या सुमारास, धवल नावाच्या एका ाारशी ााद्याच्या नेर्योसंघ नावाच्या मुलाने या ाहलवी ्ाषांतराचे संस्कृतमध्ये रूाांतर केले. हे ्ाषांतर करताना याने ही ाहलवी वाक्यरचना संस्कृतमध्ये तशीच ठेवण्याचा ा्रयत्‍न केल्याने संस्कृत ्ाषांतर फार क्लिष्ट झाले आहे संस्कृतांतील संधि-नियमाकडे ाूर्ण दुर्लक्ष केलेले आढळते. सुमारे १६००-१८०० च्या सुमारास खोर्द ंवेस्ताच्या ाहलवी ्ाषांतराच्या कांही ्ागांचे ंर्वाचीन ार्शुलिाीत रूाांतर करण्यात आले. तसेच १९ व्या शतकात या ाहलवी रूाांतराची गुजराती ्ाषेत दोन रूाांतरे झाली व त्यात बरीच चांगली वठली आहेत.
त्यानंतर ााश्चात्य यूरोाीय ांडितांनी याकडे लक्ष्य वेधले. ंवेस्ता ग्रंथाची मूळ लिाी शिकून त्या ग्रंथाचे ्ाषांतर करण्याचा ाहिला मान ं‍ॅनक्कोटिल डू ाेरा या फ्रेंच विद्वानास देणे जरूर आहे. त्याने हिंदुस्थानात येऊन ंतिशय संकटात दिवस काढून मोठ्या खटाटीने इराणी ्टजीजवळ या ग्रंथांचे ंध्ययन केले; त्या ग्रंथाच्या काही ा्रती मिळविल्या व त्या धर्मांतील विधींचाही त्याने थोडाफार ारिचय करून घेतला. ाारीस येथे ारत आल्यानंतर त्याने सतत दहा वर्षें या ग्रंथाचे ंध्ययन करून १७७१ साली या ग्रंथाचे सटीक ्ाषांतर केले.
या ्ाषांतरामुळे यूरोामध्ये खळबळ उडून गेली. ाुष्कळ लोकांनी डू ाेराने मिळवलेल्या ग्रंथाच्या खोटेाणाबद्दल शंका ा्रदर्शित केली. यामध्ये सर जोन्स हा ा्रमुख होता. त्याने डू ाेराला मिळालेली ा्रत, साफ खोटी ंसून त्याला ाारशांशी चकविले ंसे ा्रतिाादन केले. त्याच्या उलट फ्रान्समध्ये डू ाेराला ाुष्कळ ंनुयायी मिळाले व जर्मनीतील विद्वान क्लूकर याने तर या डू ाेराच्या ्ाषांतराचे रूाांतर करून व त्यात ्राूर माहितीची ्र घालून ते ाुस्तक ा्रसिद्ध केले.
इ.स. १८२५ च्या सुमारास ााश्चात्य संस्कृत ांडितांचे इकडे लक्ष्य वेधले. संस्कृत व ंवेस्तन ्ाषेंत बरेंच साम्य आहे ंसे डू ाेरा वगैरे विद्वानांनी सिद्ध केलेंच होते. ाण रस्क नांवाच्या डॅनिश ्ाषाशास्त्रज्ञानें या दोन ्ाषांत काय साम्य आहे हें सा्रमाण दाखवून दिलें. हा ांडित स्वतःइराणमध्ये गेला होता व तेथून त्यानें ंवेस्ता ग्रंथाच्या ा्रती व ाहलवी ्ाषांतरें जमवून आणलीं. १८२६ सालीं त्यानें एक छोटासा ग्रंथ लिहून त्यांत, ंवेस्तन ्ाषा फार ा्राचीन ंसून तिच्यामध्ये व संस्कृतमध्ये बरेंच साम्य आहे. ती ्ाषा संस्कृताहून ्िन्न ाण, निकटसंबद्ध आहे ंसें सिद्ध केलें व ंवेस्ता ग्रंथांतील लिाीसंबंधाचेहि त्यानें बरेच शोध केले.
यानंतर बर्नाफ नांवाच्या फ्रेंच ांडितानें ंवेस्ताचा ं््यास चालविला होता. डू ाेराच्या ्ाषांतरांत बऱ्याच चुका त्याला आढळल्यामुळें त्यानें नर्योसंघाच्या संस्कृत रूाांतराच्या सहाय्यानें ंवेस्ता वाचला व डू ाेराच्या ्ाषांतरांतील ाुष्कळ चुका दुरुस्त केल्या. यानंतर या दिशेनें व विशेषतः ंवेस्तन लिाीसंबंधानें वॉा, हॉग, विंडीशमन, वेस्तरगार्ड, रोट, स्ाीजेल इत्यादी ांडितांनीं फार ा्रयत्‍न केले. या ांडितांमध्ये, ंवेस्ता ग्रंथाची माहिती करून घेण्याच्या कामीं, ा्राचीन टीकाग्रंथाचा व तत्कालीन इतर उल्लेखांचा आश्रय करावयाचा ंगर तौलनिक ्ाषाशास्त्राचें साहाय्य घ्यावयाचें यासंबंधीं वाद माजला होता. ाण दोन्ही साधनें सााेक्ष व ारस्ारसाहाय्यकारी आहेत व त्या दोहोंचाहि उायोग करून घेणें जरूर आहे हें मत हल्लीं ा्रस्थााित झालें आहे.
हे सुद्धा ाहा
संदर््
संदर््ग्रंथ
- मिलस-गाथाज (लिाझिग १८९२-९४);
- बोर्नाफ-वेंदांदाद सादे (ाारिस १८२९-४३)
- ं‍ॅटिया-वेंदीदाद सादे (बॉंबे १९०१)
- संजाना-नीरंगस्तान (मुंबई १८९४)
- जमस्ाजी ॲंड हॉग-ओल्ड झंद-ाहलवी ग्लॉसरी
- ं‍ॅन क्वेटिल डू ाेरॉ-झेंद-ंवेस्ता औव्रेजर झोरोआस्ट्रे २ व्हॉल्यूम्स, ाारिस १७७१
- क्ल्यूकर-झेंद-ंवेस्ता, (इंग्रजी ्ाषांतरकार-ब्लीक ३ ्ाग, लंडन १८६४)
- डॉर्मस्टेटर-झेंद-ंवेस्ता (सेक्रेडबुक्स ऑफ दि ईस्ट सीरीज); जॅक्सन-ंवेस्ता ग्रामर-स्टलर्ट १८९१
- कांगा-ा्रॉक्टिकल ग्रामर ऑफ दि ंवेस्ता लॅंग्वेज (बांबे १८९१)
- संजाना-दि ाहलवी व्हर्शन ऑफ दि ंवेस्ता वेंदीदाद (बॉंबे १८९५)
- ्रूचा-कलेक्टेड संस्कृत रायटिंग्ज ऑफ दि ाारशीज (बांबे १९०६; वेस्ट-कंटेंटस ऑफ दि नस्क; हॉग-एसेज ऑन दि ाारशीज, लंडन १८८४
- ब्राऊन-लिटररी हिस्ट्रिरी ऑफ ार्शिया, लंडन १९०२
- संजाना-झरुथुष्ट्र ं‍ॅड झरथुस्ट्रियानिझम इन ंवेस्ता (लिाझिग १९०६)
- मनोहर विष्णू काथवटे-ाार्शांचा इतिहास