"मानसशास्त्र" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
Content deleted Content added
छोNo edit summary
छोNo edit summary
ओळ ८: ओळ ८:


== इतिहास ==
== इतिहास ==
'Psychology'', ''सायकॉलॉजी'' ;) हे [[मन]] व [[वर्तणूक]] यांचा अभ्यास करणारे विज्ञान आहे. हा शब्द रुडॉल्फ गॉकेल या जर्मन तत्त्वज्ञ याने १६ व्या शतकात तयार केला गेला आहे. हा शब्द ''psyche'' ''साईक'' व ''logus'' ''लोगस'' या शब्दांवरून आलेल्या [[ग्रीक]] शब्दाचा अर्थ आत्म्याचे शास्त्र असा आहे. यावरून त्या काळातला या शास्त्रावरचा धार्मिक प्रभाव लक्षात येईल. परंतु काही तत्त्वज्ञांनी यास आक्षेप घेतला.'आत्मा' ही एक गूढ, अमूर्त, सिद्ध न करता येण्याजोगी संकल्पना आहे. त्यामुळे 'आत्म्याचा' शास्त्रशुद्ध अभ्यास करणे शक्य नाही. हा विचारप्रवाह विकसित होऊन मानसशास्त्राचा शास्त्र म्हणून अभ्यास व्हायला १९वे शतक उजाडावे लागले.

१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात मानसशास्त्र हे एक स्वतंत्र शास्त्र म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्याआधी प्लेटो, ॲरिस्टाॅटल या ग्रीक तत्त्वज्ञांनी मानवाच्या मनाचा व आत्त्म्याचा आभ्यास केला आहे. ॲरिस्टाॅटलने (इ.स.पूर्व.३८४-३२२) मन हे शरीराचे कार्य आहे असे प्रतिपादन केले आहे. पुरातन काळात Psychology म्हणजे 'आत्म्याचा अभ्यास करणारे शास्त्र' ही व्याख्या उदयास आली होती. Psyche (साइक) म्हणजे आत्मा व logus (लोगस) म्हणजे विज्ञान असा अर्थ याची फोङ केल्यावर होतो. ही कल्पना अनेक शतके होती.'De Anima' या ग्रंथात मानसशास्त्र विषयक अभ्यास केला आहे. त्यानेही आत्मास Psyche ही संज्ञा वापरली होती. हिप्पोक्रेटिसचा मेंदूचा अभ्यास, हेरोफिलसचा शवविच्छेदन करून केलेला अभ्यास हे एक प्रकारे मानसशात्रीय अभ्यास, शारीरिक हालचाली इत्यादी माहिती देणारे होते. गॅलनने तर शरीरशास्त्राच्या अभ्यासाबरोबर मानसशास्त्रीय अभ्यासही करण्याचे प्रयत्न केले. उदा० व्यक्तिमत्त्वातील घातक भावनानुभव, इत्यादी. १६व्या शतकात मानसशास्त्रावर अनेक ग्रंथ लिहिले गेले. इ.स १४५० ते १५५० हा कालखंड युरोपचा प्रबोधन काळ मानला जातो.१७व्या शतकात देकार्तने केलेले कार्य विचारात घेण्यासारखे आहे.'आय थिंक;देअरफोर आय एम' हे त्याचे विधान जगविख्यात आहे. याने प्रतिक्षिप्त क्रिया, भावना, इत्यादींबाबत अभ्यास केला. यानंतर लॉक, बेन, हर्बर्ट इत्यादी ब्रिटिश-जर्मन तज्ज्ञांनी मन व शरीर यांचे स्वतंत्र अस्तित्व, परस्परावलंबित्व स्पष्ट करण्याचा प्रारंभ केला. मानवी मनाचा व वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय, अशी नवीन व्याख्या तयार केली आहे. सिग्मंड फ्राईड हा मनोविश्लेषणवादाचा जनक आहे.
१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात मानसशास्त्र हे एक स्वतंत्र शास्त्र म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्याआधी प्लेटो, ॲरिस्टाॅटल या ग्रीक तत्त्वज्ञांनी मानवाच्या मनाचा व आत्त्म्याचा आभ्यास केला आहे. ॲरिस्टाॅटलने (इ.स.पूर्व.३८४-३२२) मन हे शरीराचे कार्य आहे असे प्रतिपादन केले आहे. पुरातन काळात Psychology म्हणजे 'आत्म्याचा अभ्यास करणारे शास्त्र' ही व्याख्या उदयास आली होती. Psyche (साइक) म्हणजे आत्मा व logus (लोगस) म्हणजे विज्ञान असा अर्थ याची फोङ केल्यावर होतो. ही कल्पना अनेक शतके होती.'De Anima' या ग्रंथात मानसशास्त्र विषयक अभ्यास केला आहे. त्यानेही आत्मास Psyche ही संज्ञा वापरली होती. हिप्पोक्रेटिसचा मेंदूचा अभ्यास, हेरोफिलसचा शवविच्छेदन करून केलेला अभ्यास हे एक प्रकारे मानसशात्रीय अभ्यास, शारीरिक हालचाली इत्यादी माहिती देणारे होते. गॅलनने तर शरीरशास्त्राच्या अभ्यासाबरोबर मानसशास्त्रीय अभ्यासही करण्याचे प्रयत्न केले. उदा० व्यक्तिमत्त्वातील घातक भावनानुभव, इत्यादी. १६व्या शतकात मानसशास्त्रावर अनेक ग्रंथ लिहिले गेले. इ.स १४५० ते १५५० हा कालखंड युरोपचा प्रबोधन काळ मानला जातो.१७व्या शतकात देकार्तने केलेले कार्य विचारात घेण्यासारखे आहे.'आय थिंक;देअरफोर आय एम' हे त्याचे विधान जगविख्यात आहे. याने प्रतिक्षिप्त क्रिया, भावना, इत्यादींबाबत अभ्यास केला. यानंतर लॉक, बेन, हर्बर्ट इत्यादी ब्रिटिश-जर्मन तज्ज्ञांनी मन व शरीर यांचे स्वतंत्र अस्तित्व, परस्परावलंबित्व स्पष्ट करण्याचा प्रारंभ केला. मानवी मनाचा व वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय, अशी नवीन व्याख्या तयार केली आहे. सिग्मंड फ्राईड हा मनोविश्लेषणवादाचा जनक आहे.



१९:०६, २२ ऑगस्ट २०२० ची आवृत्ती

मानसशास्त्र (इंग्लिश भाषा|इंग्लिश): Psychology, सायकॉलॉजी ;) हे मनवर्तणूक यांचा अभ्यास करणारे विज्ञान आहे. हा शब्द रुडॉल्फ गॉकेल या जर्मन तत्त्वज्ञ याने १६ व्या शतकात तयार केला गेला आहे. हा शब्द psyche साईकlogus लोगस या शब्दांवरून आलेल्या ग्रीक शब्दाचा अर्थ आत्म्याचे शास्त्र असा आहे. यावरून त्या काळातला या शास्त्रावरचा धार्मिक प्रभाव लक्षात येईल. परंतु काही तत्त्वज्ञांनी यास आक्षेप घेतला.'आत्मा' ही एक गूढ, अमूर्त, सिद्ध न करता येण्याजोगी संकल्पना आहे. त्यामुळे 'आत्म्याचा' शास्त्रशुद्ध अभ्यास करणे शक्य नाही. हा विचारप्रवाह विकसित होऊन मानसशास्त्राचा शास्त्र म्हणून अभ्यास व्हायला १९वे शतक उजाडावे लागले. त्यावेळी 'मनाचे शास्त्र' किंवा 'मानसिक जीवनाचे शास्त्र'(the science of mental life) अशी त्याची व्याख्या केली गेली. या काळात मानसशास्त्रज्ञ स्वयंसेवकांना त्यांच्या मानसिक अनुभवांचे (उदा.संवेदना,विचार,भावना इ.)'वर्णन करावयास सांगते परंतु इ.स.च्या २०व्या शतकाच्या सुरुवातीला पुढे आलेल्या मतांनुसार शास्त्रात केवळ दृश्य आणि मापनीय अशाच घटकांचा अभ्यास करता येतो. मन ही अदृश्य संकल्पना आहे तिचे मापन करता येत नाही. हाच विचार पुढे वर्तनवाद (beheviourisim)या नावाने प्रसिद्ध झाला. त्यामुळे या काळात मानसिक अनुभवांऐवजी बाह्यवर्तनांचा अभ्यास करण्यावर भर दिला गेला. कारण बाह्यवर्तन दृश्य स्वरूपाचे आहे. त्यामुळे इ.स. १९२०च्या सुमारास मानवी वर्तनांचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र अशी व्याख्या केली गेली. ही व्याख्या इ.स. १९६०च्या दशकापर्यंत स्वीकारली जात होती; परंतु त्यांनंतर मनाच्या अभ्यासात मानशास्त्रज्ञांना परत रस निर्माण झाला. '[मन]' हा शब्द मानसशास्त्राच्या पाठ्यपुस्तकात दिसू लागला.आणि मानसशास्त्राची व्यापक व्याख्या अशी केली गेली -'वर्तनांचा आणि मानसिक प्रक्रियांचा अभ्यास करणारे शास्त्र. यात मानसिक प्रक्रियांचाही शास्त्रीय अभ्यास करता येतो असे गृहीत धरले आहे. उदाहरणार्थ, मुलाखतीसारख्या व्यक्तिमत्त्व चाचण्यांवरून माणसाच्या व्यक्तिमत्त्वाचा वस्तुनिष्ठ अभ्यास करता येतो; मनात निर्माण झालेल्या भावनांमुळे जे शरीरांतर्गत बदल घडून येतात, त्यांचे मोजमाप करता येते. थोडक्यात अदृश्य अश्या मानसिक प्रक्रियांचा शास्त्रीय अभ्यास करता येतो, हे आता सर्वमान्य झाले आहे. वर्तन हे दृश्य व मापनीय असते. त्यामुळे वर्तनाचाही शास्त्रीय अभ्यास शक्य आहे.

  मानसशास्त्र - व्याख्या : वर्तन आणि मानसिक प्रक्रियांचा शास्त्रीय दृष्टिकोनातून अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय.

ल'मानसशास्त्र' म्हटल्यानंतर मनासारख्या गूढ गोष्टींचा अभ्यास करणारे शास्त्र अशी अनेकांची समजूत असते/आहे. मानसशास्त्र शिकलेल्या व्यक्तीला काही प्रश्न नेहमी विचारले जातात. उदाहराणार्थ, तुम्हाला लोकांच्या मनातले सगळे कळते का? तुम्ही लोकांच्या मनातले कसे काढू्न घेतां? तुम्ही लोकांना मोहनिद्रेत (हिप्नोटाइज)कसे आणता? तुम्ही मनकवडे आहात का? इत्यादी.

ललमात्र या सर्वांपेक्षा मानसशास्त्राचा अभ्यास हा अधिक सखोल व तत्त्वज्ञानाधारित आहे, तसेच हा व्यक्तीच्या किंवा प्राण्यांच्या सर्व नैसर्गिक वा साहजिक हालचाली तसेच वर्तन यांचा सूक्ष्म निरीक्षणांतून केलेला तपशीलवार अभ्यास आहे.[१] 


इतिहास

'Psychology, सायकॉलॉजी ;) हे मनवर्तणूक यांचा अभ्यास करणारे विज्ञान आहे. हा शब्द रुडॉल्फ गॉकेल या जर्मन तत्त्वज्ञ याने १६ व्या शतकात तयार केला गेला आहे. हा शब्द psyche साईकlogus लोगस या शब्दांवरून आलेल्या ग्रीक शब्दाचा अर्थ आत्म्याचे शास्त्र असा आहे. यावरून त्या काळातला या शास्त्रावरचा धार्मिक प्रभाव लक्षात येईल. परंतु काही तत्त्वज्ञांनी यास आक्षेप घेतला.'आत्मा' ही एक गूढ, अमूर्त, सिद्ध न करता येण्याजोगी संकल्पना आहे. त्यामुळे 'आत्म्याचा' शास्त्रशुद्ध अभ्यास करणे शक्य नाही. हा विचारप्रवाह विकसित होऊन मानसशास्त्राचा शास्त्र म्हणून अभ्यास व्हायला १९वे शतक उजाडावे लागले.

१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात मानसशास्त्र हे एक स्वतंत्र शास्त्र म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्याआधी प्लेटो, ॲरिस्टाॅटल या ग्रीक तत्त्वज्ञांनी मानवाच्या मनाचा व आत्त्म्याचा आभ्यास केला आहे. ॲरिस्टाॅटलने (इ.स.पूर्व.३८४-३२२) मन हे शरीराचे कार्य आहे असे प्रतिपादन केले आहे. पुरातन काळात Psychology म्हणजे 'आत्म्याचा अभ्यास करणारे शास्त्र' ही व्याख्या उदयास आली होती. Psyche (साइक) म्हणजे आत्मा व logus (लोगस) म्हणजे विज्ञान असा अर्थ याची फोङ केल्यावर होतो. ही कल्पना अनेक शतके होती.'De Anima' या ग्रंथात मानसशास्त्र विषयक अभ्यास केला आहे. त्यानेही आत्मास Psyche ही संज्ञा वापरली होती. हिप्पोक्रेटिसचा मेंदूचा अभ्यास, हेरोफिलसचा शवविच्छेदन करून केलेला अभ्यास हे एक प्रकारे मानसशात्रीय अभ्यास, शारीरिक हालचाली इत्यादी माहिती देणारे होते. गॅलनने तर शरीरशास्त्राच्या अभ्यासाबरोबर मानसशास्त्रीय अभ्यासही करण्याचे प्रयत्न केले. उदा० व्यक्तिमत्त्वातील घातक भावनानुभव, इत्यादी. १६व्या शतकात मानसशास्त्रावर अनेक ग्रंथ लिहिले गेले. इ.स १४५० ते १५५० हा कालखंड युरोपचा प्रबोधन काळ मानला जातो.१७व्या शतकात देकार्तने केलेले कार्य विचारात घेण्यासारखे आहे.'आय थिंक;देअरफोर आय एम' हे त्याचे विधान जगविख्यात आहे. याने प्रतिक्षिप्त क्रिया, भावना, इत्यादींबाबत अभ्यास केला. यानंतर लॉक, बेन, हर्बर्ट इत्यादी ब्रिटिश-जर्मन तज्ज्ञांनी मन व शरीर यांचे स्वतंत्र अस्तित्व, परस्परावलंबित्व स्पष्ट करण्याचा प्रारंभ केला. मानवी मनाचा व वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय, अशी नवीन व्याख्या तयार केली आहे. सिग्मंड फ्राईड हा मनोविश्लेषणवादाचा जनक आहे.

मानसशास्त्रात वर्तनाला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान दिसून येते.एकूण मानसशास्त्रीय संशोधन हे वर्तनाभोवती दिसून येते.वर्तन म्हणजे उद्दिपकाला अनुसरून व्यक्ती अथवा प्राण्याने केलेली कोणतीही ‍‍प्रतिक्रिया होय.‍‍‍‍‍‍‍‍‌‌‌‍-

वर्तनामध्ये पुढील तीन पैलू दिसून येतात

१ . बोधात्मक -या वर्तनामध्ये व्यक्तीच्या वेदन, संवेदन, स्मरण,विचार,अध्ययन, भाव,भावना, इ.चा समावेश होतो.

२ . भावात्मक - या वर्तनामध्ये सुख,दु:ख,राग,आनंद ,भीती,इ.बाह्य भावभावनांचा समावेश होतो.

३ . क्रियात्मक - या वर्तनामध्ये चालणे, बोलणे,लिहिणे, पोहणे, हसणे,इ.अनेक शारीरिक हालचालीच्या दृश्य स्वरूप वर्तनाचा समावेश होतो.

व्याख्या

मॉर्गन किंग - मानव व मानवेतर प्राण्याच्या अनुभवनिष्ठ वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय.

आधुनिक व्याख्या -वर्तन आणि मानसिक प्रक्रियांचा शास्त्रीय दृष्टीकोनातून अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय.

मानसशास्त्राच्या अभ्यासाची उद्दिष्टे ‍

  • वर्तन आणि विचार प्रक्रिया यांच्याबद्दल माहिती मिळवणे/ वर्तनाचे वर्णन करणे :-
               कोणतेही वर्तन जाणून घेण्यातील पहिली पायरी म्हणजे त्या वर्तनाला नाव देणे. वर्तनाचे निरीक्षण करणे, त्या संबंधीच्या सर्व नोंदी करणे यांचा अंतर्भाव वर्णनात होतो. काय वर्तन घडत आहे? कुठे घडत आहे? कोणा बाबतीत घडत आहे?आणि कोणत्या परिस्थितीत घडत आहे?इत्यादींचे निरीक्षण,त्यासंबंधीच्या सविस्तर नोंदी म्हणजे वर्तनाचे वर्णन होईल. उदाहरणार्थ-दुसऱ्या इयत्तेतील विद्यार्थिनींच्या वर्तनातील काहीतरी विचित्रपणा शिक्षकांच्या निदर्शनास येतो.ही विद्यार्थिनी वेळेच्या वेळी गृहपाठ करत नाही.परीक्षेतील गुणांमध्ये घसरण होत आहे.शाळेविषयी तीचा दृष्टिकोनही नकारात्मक आहे.हे 'सर्व काय घडत आहे' याचे वर्णन होय. वर्तनाच्या अभ्यासातील हे पहिले देह पूर्ण केल्यानंतर त्यानंतरचे ध्येय म्हणजे ती विद्यार्थिनी असे का वागत आहे. याचा शोध घेणे.
  • वर्तन समजून घेणे/ स्पष्टीकरण:-
                  ती विद्यार्थिनी हे सर्व का करत आहे,याचा शोध लावण्यासाठी शिक्षक शालेय समुपदेशकाला त्या विद्यार्थिनीला सुयोग्य मानसशास्त्रीय चाचण्या देण्यास सांगतील.तिच्या पालकांनी तिला बालरोगतज्ञांकडे नेऊन तिला कसली ॲलर्जी अथवा शारीरिक आजार नाही ना याची खातरजमा करून घ्यावी.असेही शिक्षक सुचवतील.कदाचित तिचे पालक तिला काही मानसशास्त्रीय तपासणी करण्यासाठी मानसशास्त्रज्ञांकडेही नेतील. दुसर्‍या शब्दात सांगावयाचे झाल्यास या विद्यार्थिनीच्या वर्तनाचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी शिक्षक सर्वतोपरी प्रयत्न करतील.कोणत्याही वर्तनासंबंधीचा सिद्धांत प्रस्थापित करण्यात येईल. हा एक महत्त्वाचा टप्पा आहे.निरीक्षीतवर्तन अथवा बाबींचे सर्वसामान्य स्पष्टीकरण करणे म्हणजे सिद्धांत होईल.वर्तनाचे वर्णन करणे.या ध्येयपूर्तीच्या प्रयत्नातून वर्तनाचे निरीक्षण घडते.तर  वर्तनाचे स्पष्टीकरण करण्याच्या यशस्वी प्रयत्नामुळे सिद्धांत निर्मिती होते. वरील सर्व मार्गांचा अवलंब केल्यानंतर शिक्षकांना असे आढळले की, या विद्यार्थिनीला अध्ययन समस्या (उदाहरणार्थ वाचन अक्षमता) आहे. ज्यामुळे ती तिच्या वयाच्या इतर सर्वसामान्य बुद्धीमत्तेच्या विद्यार्थ्यांप्रमाणे वाचन करू शकत नाही.यानंतरचा टप्पा येतो तो पूर्व कथनाचा हे असेच चालू राहिले तर काय घडू शकते.याचे पूर्वकथन करण्याचा प्रयत्न केला जाईल.
   
  • वर्तनासंबंधी भविष्यकथन करणे :-
                भविष्यात काय घडेल.हे ठरविणे म्हणजे पूर्वकथन होय. उपरोक्त उदाहरणात बाबत बोलायचे झाल्यास मानसशास्त्रज्ञ अथवा समुपदेशक तत्सम परिस्थितीतील पूर्व संशोधनाचा आधार घेतील,आणि असे पूर्वकथन करतील की,विद्यार्थिनींचे शालेय वर्तन कायम निकृष्ट दर्जाचे राहील.ती तिच्या वयाला अनुरूप अध्ययन क्षमतेचे प्रकटीकरण कधीच करू शकणार नाही.

  • वर्तनाला नियंत्रित करणे किंवा वर्तनात बदल घडविणे:-
        नियंत्रणात वा विशिष्ट वर्तनातील सुधारणात्मक बदल हा एकेकाळी वादाचा विषय होता.काही लोकांच्या मते नियंत्रण म्हणजे ब्रेनवॉशिंग परंत मानसशास्त्राच्या या ध्येयात हा अर्थ अभिप्रेत नाही.एखादे अनिश्चित वर्तन (उदाहरणार्थ परीक्षेत नापास होणे)हे इच्छित वर्तनात बदल म्हणजे नियंत्रण,आणि हे मानसशास्त्राचे एक ध्येय आहे.वरील उदाहरणातील वाचन क्षमता असलेल्या विद्यार्थिनीच्या बाबतीत काही अध्ययन तंत्र वापरून वाचन कौशल्य सुधारणा घडविता येईल. मानसशास्त्रज्ञ आणि शिक्षण तज्ञ यांच्या संयुक्त प्रयत्नातून या विद्यार्थिनींसाठी सुयोग्य प्रशिक्षण तंत्र योजता येईल.
अर्थात येथे एक गोष्ट लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे.ती अशी की सर्व मानसशास्त्रीय संशोधन ही चारही ध्येय गाठण्याचा प्रयत्न करतील असे नाही.काही संशोधनांमध्ये वर्णन व पूर्वकथन यांवर अधिक भर असेल.काही विशिष्ट परिस्थितीत लोक काय करतील.यासंबंधी अनुमान मानतील काही मानसशास्त्रज्ञ हे वर्तनाचे वर्णन आणि स्पष्टीकरण करण्यात रुची ठेवतील.जसे की प्रायोगिक मानसशास्त्रज्ञांनी निरिक्षित वर्तनाचे म्हणजेच वर्णिलेल्या वर्तनाचे स्पष्टीकरण शोधण्यासाठी संशोधन करतील.मानसउपचार तंत्रज्ञ मात्र वर्तन नियंत्रणावर अधिक लक्ष केंद्रित करतील. असे करताना इतर तीन साहाय्यभूत ठरतील. 

मानसशास्त्रातील संप्रदाय

वर्तनवाद

बोधात्मक विचारसरणी

उत्क्रांतीवाद

मानसशास्त्रातील विविध क्षेत्रे

शैक्षणिक मानसशास्त्र

चिकित्सा मानसशास्त्र

औधोगिक मानसशास्त्र

समुपदेशन मानसशास्त्र

सामाजिक मानसशास्त्र

वैकासिक मानसशास्त्र

आरोग्याचे मानसशास्त्र

गुन्हेगारी मानसशास्त्र

क्रीडा मानसशास्त्र

सकारात्मक मानसशास्त्र

रंगांचे मानसशास्त्र

राजकिय मानसशास्त्र जाहिरातीचे मानसशास्त्र अभियांत्रिकी मानसशास्त्र

बाल मानसशास्त्र
उपभोक्ता/ ग्राहक मानसशास्त्र
स्त्री मानसशास्त्र



मानसशास्त्राच्या अभ्यास पध्दती

निरीक्षण पध्दती - १.नैसर्गिक निरीक्षण:- काहीवेळा संशोधकांना प्राण्यांच्या किंवा माणसांच्या एका समूहात बाबत काय घडत आहे हे जाणून घ्यावयाचे असते.अशा वेळेस प्राणी अथवा माणसे त्यांच्या सर्वसामान्य नेहमीच्या परिस्थितीत कसे वर्तन करतात.याचे निरीक्षण करणे सर्वोत्तम ठरते.आणि म्हणूनच प्राणी संशोधिका जेन गुडाल चिंपाझीच्या वस्तीत गेल्या.आणि ते त्यांच्या नैसर्गिक परिस्थितीत कसे खातात,खेळतात,झोपतात इत्यादींचे त्यांनी निरीक्षण केले.लोकांच्या बाबतीत संशोधक कामाच्याजागी, घरी,क्रीडा मैदानावर नैसर्गिक निरीक्षण पद्धतीत वर्तनाचा अभ्यास करतात. (उदाहरणार्थ किशोरावस्थेतील मुले-मुली विरुद्धलिंगी व्यक्तीसोबत सामाजिक परिस्थितीत कसे वर्तन करतात) हे जर अभ्यासवायाचे असेल. तर शनिवारच्या संध्याकाळी अथवा रात्री एखाद्या भव्य मॉलला भेट द्यावी.तेथे वर्तनाचे अनेक नमुने सहजपणे पाहावयास मिळतात.नैसर्गिक निरीक्षणाचे अनेक फायदे आहेत.सर्वात महत्त्वाचा फायदा असा की, प्रत्यक्षच वर्तनाचे निरीक्षण केल्यामुळे वर्तन नेमके कसे घडते.याचे वास्तव पूर्ण दर्शन घडते. प्रयोगशाळेसारखे कृत्रिम परिस्थितीत घडणारे वर्तन कृत्रिम असते.त्यात वास्तवतेचा अंश असतोच असे नाही.अर्थात नैसर्गिक निरीक्षण पद्धती वापरताना काही दक्षता घेणे आवश्यक असते.बऱ्याचदा असे होते की, जेव्हा व्यक्तीच्या लक्षात येते की तिच्या वर्तनाचे कोणतेही निरीक्षण करत आहे. तेव्हा त्यांचे वर्तन स्वाभाविकपणे घडत नाही.त्यात कृत्रिमता येते.याला निरीक्षकांचा परिणाम असे म्हणतात.खरे म्हणजे निरीक्षक हा निरीक्षकांच्या नजरेस पडता कामा नये. तो दृष्टीआड हवा मानवावर संशोधन करताना मात्र हे शक्य होत नाही.वरील शॉपिंग वरच्या उदाहरणात संशोधक काळा चष्मा लावून पुस्तक वाचत असल्याचा देखावा निर्माण करून युवक-युवतींच्या वर्तनाचे निरीक्षण करू शकतो.काही परिस्थितीत एक मार्गी कशाचाही उपयोग करता येतो.या आरशामुळे निरीक्षकाला समोरून समोरील व्यक्तीच्या वर्तनाचे प्रत्यक्ष निरीक्षण करता येते.परंतु व्यक्तीला मात्र निरीक्षक दिसत नाही.बरेचदा सहभागयुक्त निरीक्षण पद्धतीत एक मार्ग यशाचा वापर केला जातो.सहभाग युक्त निरीक्षण हा नेसर्गिक निरीक्षणाचा एक प्रकार असून निरीक्षक हा या समूहाचे निरीक्षण करावयाचे आहे.त्या समूहाचा तो एक सदस्य असल्यासारखा वावरतो.समूह सदस्यांच्या वर्तनाचे निरीक्षण करतो.

        नैसर्गिक निरीक्षणाचे काही तोटेही आहेत.तो तोटा म्हणजे निरीक्षकाचा पूर्वग्रह.आपल्याला काय पाहायला मिळणार आहे. यासंबंधीच्या निरीक्षकाच्या मतांचा व अपेक्षांचा त्याच्या निरीक्षणा वरील होणारा परिणाम म्हणजे निरीक्षक पूर्वग्रह परिणाम होईल.यामुळे होते काय तर जे निरीक्षकाच्या अपेक्षांना पुष्टी देणारे असते.तेवढेच पाहण्याकडे त्याचा कल निर्माण होतो.जे त्याच्या अपेक्षांच्या चौकटीत बसत नाही. त्याच्याकडे त्याचे दुर्लक्ष होते.या समस्येवर तोडगा म्हणजे अंध निरीक्षण होय.यात निरीक्षकाला नेमका संशोधनाचा प्रश्न काय आहे हेच ज्ञात नसते,त्यामुळे निरीक्षणावर पूर्वग्रहाचा परिणाम संभवत नाही.




२ नियोजनपूर्ण निरीक्षण 

प्रायोगिक पध्दती

सर्वेक्षण पध्दती

मानसशास्त्रातील करीअरच्या संधी

महाविद्यालयात प्राध्यापक म्हणून

विविध संशोधन प्रकल्पात सहभागी

समुपदेशन केंद्रात तज्ञ म्हणून

मनोरुग्णालयात मानसतज्ञ म्हणून

शाळा महाविद्यालयात समुपदेशक म्हणून

क्रीडा समुपदेशक म्हणून


मानसशास्त्रावरील मराठी पुस्तके

  • अटळ दु:खातून सावरताना (संज्योत देशपांडे)
  • अध्ययन आणि अध्यापन (गोकुल डामरे, डॉ. हर्षानंद खोब्रागडे)
  • आजारपणाचे मानसशास्त्र (द.पां. खांबेटे
  • आता उजाडेल... : मानसिक व्याधींचा वेध (नीलिमा बापट)
  • आपल्या मुलांच्या समस्या आणि उपाय (नसरीन पटेल)
  • आरसा : स्वतःला ओळखण्याचा मानसशास्त्रीय प्रश्नसंच (आशा परुळेकर)
  • उपयोजित मानसशास्त्र (संपादक - :नवरे, म.न.पलसाने)
  • उपयोजित मानसशास्त्र (डॉ. निशा मुंदडा)
  • कोणत्याही परिस्थितीत ठाम कसे रहावे? (मूळ इंग्रजी लेखक - गिल हॅसन, सू हॅडफिल्ड; मराठी अनुवादक - विजया देशपांडे)
  • खिन्नता नकोच (प्रा. मणिलाल गदा)
  • खेळाचे मानसशास्त्र (रवींद्र बळीराम खंदारे)
  • जऽऽरा थांबा, विचार करा! (अलका काकडे)
  • तणाव प्रबंधन : अंतर्मनाच्या आनंदयात्रेतील अडथळा (मनीषा प्रमोद मुलकलवार)
  • ताणतणावाचे व्यवस्थापन (प्राचार्य गुलाबराव खेडेकर)
  • पॉवर थिंकिंग : धैर्य आणि आत्मविश्वासाचा खजिना (मूळ इंग्रजी लेखक - नॉर्मन व्हिंसेंट पील, मराठी अनुवादक - उमा अष्टपुत्रे)
  • प्रात्यक्षिक शरीरक्रिया विज्ञान (शिल्पा कांतीलाल इंगळे)
  • बालमानसशास्त्र ते बालमानसशास्त्र (सुधीर संत)
  • बालमानसशास्त्र व अध्यापनशास्त्र (अशोक मते)
  • ब्रेन प्रोग्रॅमिंग (डॉ. रमा मराठे)
  • मतिमंदत्व : स्थिती आणि परिस्थिती (संध्या देवरुखकर)
  • मनकल्लोळ भाग - १ व २ (अच्युत गोडबोले, निलांबरी जोशी)
  • मनगंगेच्या काठावरती (डाॅ रमा मराठे)
  • मन मनोबळ मनोसिद्धी (वनराज मालवी)
  • मनाचे व्यवस्थापन : अंतिम सत्य या इथं आहे. मनाच्या सर्व रहस्यांचा मर्मभेद करणारा एकमेव निर्णायक ग्रंथ, आजपावेतो सर्व जग मनाच्या रहस्यांबाबत अनभिज्ञ होतं. हा ग्रंथ आहे त्या साऱ्या रहस्यांची परिपूर्ण उकल करणारा जगात प्रथमच निर्विवादपणे (संजय पंडित)
  • मनाच्या अंतरंगात : मनोविकारांकडून ..समुपदेशन .. मन:स्वास्थ्याकडे (डाॅ. मिलिंद पोतदार)
  • मना मना दर उघड (शोभा पाटकर)
  • मनोमापनाच्या प्रांती (सोपान बोराटे)
  • मनोविकृती मानसशास्त्र (एस.यू. अहिरे)
  • माईंड प्रोग्रामिंग (मूळ इंग्रजी लेखक - अल्बर्ट एलिस, मराठी अनुवादक - चंद्रशेखर पांडे, डॉ. श्रीकांत चोरघडे)
  • मानसप्रज्ञा (डॉ. के.पी. निंबाळकर)
  • मानसरंग : मानसशास्त्र तरुणांचे (डॉ. अनुराधा सोवनी)
  • मानसशास्त्र (संपाद - म.न. पलसाने)
  • मानसशास्त्राची मूलतत्त्वे - भाग १, २ (बी.एस. पवार, डॉ. जी.बी. चौधरी)
  • मानसशास्त्रीय चाचण्या (डॉ. अनिता पाटील)
  • मानसिक आजारातून सावरताना … (अनिल वर्तक)
  • मानसिक ताणतणाव कसा रोखाल? (डॉ. राजेंद्र बर्वे)
  • मुलांना वाढवावे कसे (अरुण रामकृष्ण गोडबोले)
  • यशाचं मानसशास्त्र (सेतुमाधव संगोराम)
  • रोज नवी सुरुवात (सविता आपटे} . प्रकाशक - डाॅ. आनंद नाडकर्णी.
  • विकार मनाचे (डॉ. हिमानी चाफेकर)
  • विवेकाचं दुसरं नाव विचार आहे : आजच्या काही महत्त्वाच्या समस्या व त्यावरील उपाय (डाॅ. विवेक क्षीरसागर)
  • व्यसने आणि मेंदू (डॉ. चंद्रकांत सहस्रबुद्धे)
  • संभ्रमाचे सांगाती (नंदू मुलमुले)
  • समुपदेशन मानसशास्त्र : आशय, प्रक्रिया आणि उपचारपद्धती (डाॅ. बेनहर पवार, डाॅ. गोकुळ चौधरी )
  • संमोहन आणि आत्मशक्तीचा विकास (सुधीर संत)
  • संमोहन उपचार : काळाची गरज - शोध अंतर्मनातील सामर्थ्याचा (डॉ. राज)
  • सामर्थ्य स्व-संमोहनाचं : संमोहन शास्त्र आणि मनाचा विकास (भालचंद्र साठे )
  • सामाजिक मानसशास्त्र (डॉ. निशा मुंदडा, सतीश सूर्य)
  • सामाजिक मानसशास्त्र (प्रा. रा.ना. घाटोळे)
  • सामाजिक मानसशास्त्र (पुंडलिक वि. रसाळ)
  • सामान्य मानसशास्त्र (आशा परुळेकर, सविता देशपांडे)
  • सिगमंड फ्रॉइड विचारदर्शन (साधना कामत)
  • सुसंवाद मना मनातील (डाॅ. आशा परांजपे)
  • स्किझोफ्रेनिया - एक नवी जाणीव (कल्याणी गाडगीळ)
  • हीलिंग एक प्रकाशवाट (वृषाली गिरीश लेले)
  • आधुनिक सामान्य मानसशास्त्र -प्रा.आर.यु. जाधव
  • सामान्य मानसशास्त्र - राणे एस. चौधरी जी. पवार बी.
  • मानसशास्त्र -सिसरेली एस.के.मेयर एम.इ.
  • सामान्य मानसशास्त्र - बडगुजर सी.बच्छाव ए. शिंदे व्ही.
  • मानसशास्त्राची मुलतत्वे -प्रा.पंडित र.वि.
  • समुपदेशन -प्रा.देशपांडे चंद्रशेखर
  • भावनिक बुद्धिमत्ता -दलीपसिंह अनुवाद -चारुता पुराणिक
  • मनप्रवाह  : प्रा डॉ महेश पाटील . सांगली विटा

(अपूर्ण यादी)

दुवे

मानसशास्त्र - व्याख्या वर्तन आणि मानसिक प्रक्रियांचा शास्त्रीय दृष्टिकोनातून अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय.

  1. ^ A, Bhagvatwar P. (1978). Upyojit Manasshastra (इंग्रजी भाषेत). M.V.G.N.M.