बबनराव हळदणकर

बबनराव हळदणकर तथा श्रीकृष्ण हळदणकर (जन्म : २७ सप्टेंबर, इ.स. १९२७; मृत्यू : पुणे, १८ नोव्हेंबर, इ.. २०१६) हे एक मराठी शास्त्रीय संगीत गायक आहेत. रस पिया हे त्यांचे टोपणनाव आहे. यांच्या गायकीत आग्रा आणि जयपूर घराण्यांचा संगम आहे. ते नव्वदीच्या वयातही संगीताची साधना करत.

पं. हळदणकर यांना कलेचा वारसा घरातूनच लाभला होता. त्यांचे वडील हे ख्यातनाम चित्रकार होते. सुरेलपणाबरोबरच तालावर प्रभुत्व असलेले, राग सादरीकरणामध्ये शुद्ध भाव जपण्याबरोबरच मोजकेपणा आणि चपखलता याचे मिश्रण असलेले आणि ख्याल गायनामध्ये ध्रुपदची परंपरा जतन करणारे एकमेव घराणे अशी आग्रा घराण्याच्या गायकीची वैशिष्ट्ये हळदणकर यांच्या गायनामधून दिसायची.

भारतात आणि अमेरिकेत हळदणकरांचे संगीताचे अनेक कार्यक्रम झाले.

संगीत शिक्षण

हळदणकरांनी सुरुवातीला मोगूबाई कुर्डीकरांकडून जयपूर/अत्रौली घराण्याची तालीम घेतली. त्यानंतर पुढे त्यांनी खादिम हुसेन खॉंसाहेबांकडून आग्रा घराण्याची तालीम घेतली आणि त्या घराण्याची डौल आणि लयकारी स्वीकारली. १९५९पासून ते खादिम हुसेन खॉंसाहेबांच्या मृत्यूपर्यंत,म्हणजे सन १९९३पर्यंत हळदणकर त्यांच्या सहवासात राहिले.

गाण्याचा साज आणि लयकारी

१९६०च्या दशकापासून हळदणकरांनी आग्रा घराण्याच्या गायकीतला डौल आणि त्यातील परिपक्वता प्रेक्षकांपुढे मांडली. आग्रा घराण्यातील गायकांची ध्रुपद धमारशी बांधीलकी असते. बबनराव हळदणकर हे नोमतोम आलापाने राग मांडत. ते आपल्या दरबारी, मियॉंकी तोडी, मलुहा केदार वगैरे रागांतील चीजांमधूनही नोमातोम आलाप घेत..

बबनराव हळदणकर हे एखाद्या चांगल्या तबलजीच्या साथीत लयकारीचे अनेकरंगी आविष्कार ऐकवत. ख्याल गाताना मनोवृत्तीचे आणि सादरीकरणाचे गांभीर्य ठेवत आणि आग्रा गायकीचा बोजदारपणा किंवा भारदस्तपणा ते ही गायकी मांडत.

आग्रा घराण्याचे भाष्यकार

हळदणकर आग्रा घराण्याचे भाष्यकार म्हणून चाळीसहून अधिक वर्षे ख्यात होते. आग्रा घराणे हे ध्रुपद गायकीशी जोडलेले आहे. विसाव्या शतकाच्या मध्यापर्यंत या घराण्यास बरीच प्रसिद्धी होती. त्यानंतरही आग्रा गायकीची सौंदर्यस्थळे जाणून घेऊन ती महाराष्ट्रातील हळदणकर बंगालमधील विजय किचलू यांनी मांडली.

अध्यापन आणि संशोधन

हळदणकरांनी गोवा कला अकादमी, खैरागढचे संगीत विद्यापीठ तसेच अन्यत्रही संगीताचे अध्यापन केले.

पं. हळदणकर हे गोवा कला अकादमीत (१९८५) कार्यरत असताना ‘रागों का प्रमाणीकरण’ असा प्रकल्प त्यांनी राबविला होता. त्याचे अध्यक्ष म्हणून पं. विनयचंद्र मौद्गल्य आणि निमंत्रित संगीतज्ञांमध्ये पं.के जी. गिंडे, डॉ. रमावल्लभ मिश्र, पं. जाल बालपोर्या (ग्वाल्हेर घराणे), पं. रत्नाकर पै (जयपूर), उस्ताद हाफीज अहमदखॉं (सहवासन) आदी मान्यवरांचा सहभाग होता. पं. बी.आर. देवधर व पं. जयसुखलाल शाह हे तेव्हा प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे गोव्यास जाऊ न शकल्याने यांच्या मुलाखतीचे ध्वनिमुद्रण करून त्यांची मते जाणून घेतली होती. या प्रकल्पात ५४ रागांचे स्वरूप निश्चित करण्याचे फार मोठे कार्य त्यांनी केले. मुळात हिंदुस्थानी संगीत पद्धतीत रागांचे प्रमाणीकरण करणे ही मोठी किचकट प्रक्रिया असून त्यामुळे झालेल्या प्रमाणीकरणाला सर्वमान्यता मिळणे ही कठीण गोष्ट आहे. तरी राग प्रमाणीकरणाच्या कार्याचे महत्त्व लक्षात घेऊन पं. हळदणकरांनी केलेल्या या कार्य अत्यंत गरजेचे होते.

बबनरावांनी मृत्यूपूर्वी काहीच वर्षे आधी गुरुकुल पद्धतीने शिक्षण देण्याची सुरुवात केली होती.

शिष्यवृंद

अरुण कशाळकर, वृंदा मुंडकूर, देवकी पंडित, डॉ. राम देशपांडे, विश्वजित बोरवणकर हे हळदणकरांचे शिष्य आहेत.

ग्रंथलेखन

• जुळू पहाणारे दोन तंबोरे
• रसपिया बंदिशे

पुरस्कार आणि सन्मान (अनेक)

• रागदारी संगीताच्या क्षेत्रात निरलसपणे आणि निरपेक्षपणे कार्य करून ज्याने समाजासमोर एक उत्तम आदर्श ठेवला आहे, अशा ज्येष्ठ संगीत साधकाला देण्यात येणारा ‘हृदयेश संगीतसेवा' पुरस्कार - एक लाख रुपयांचा धनादेश आणि सन्मानचिन्ह (१४-१-२०१२)
• पुण्याच्या शारदा ज्ञानपीठम्‌‍कडून ऋषितुल्य व्यक्ती म्हणून सत्कार (६-९-२०१६)
• कलकत्त्याच्या आय.टी.सी संगीत रिसर्च अकादमीचा पुरस्कार
• शास्त्रीय संगीतातील ५० वर्षाच्या योगदानासाठी हळदणकर यांना चतुरंग संगीत सन्मान पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले होते. (२०१४)
• दिल्लीच्या संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कार, वगैरे वगैरे.