मानसशास्त्र

मानसशास्त्र (इंग्लिश: Psychology, सायकॉलॉजी ;) हे मन व वर्तणूक यांचा अभ्यास करणारे विज्ञान आहे. हा शब्द रुडॉल्फ गॉकेल या जर्मन तत्त्वज्ञ याने १६व्या शतकात तयार केला गेला. हा शब्द psyche साईक व logus लोगस या शब्दांवरून आलेल्या ग्रीक शब्दाचा अर्थ आत्म्याचे शास्त्र असा आहे. यावरून त्या काळातला या शास्त्रावरचा धार्मिक प्रभाव लक्षात येईल. परंतु काही तत्त्वज्ञांनी यास आक्षेप घेतला. 'आत्मा' ही एक गूढ, अमूर्त, सिद्ध न करता येण्याजोगी संकल्पना आहे. त्यामुळे 'आत्म्याचा' शास्त्रशुद्ध अभ्यास करणे शक्य नाही. हा विचारप्रवाह विकसित होऊन मानसशास्त्राचा शास्त्र म्हणून अभ्यास व्हायला १९वे शतक उजाडावे लागले. त्यावेळी 'मनाचे शास्त्र' किंवा 'मानसिक जीवनाचे शास्त्र'(the science of mental life) अशी त्याची व्याख्या केली गेली. या काळात मानसशास्त्रज्ञ स्वयंसेवकांना त्यांच्या मानसिक अनुभवांचे (उदा. संवेदना, विचार, भावना इ.)वर्णन करावयास सांगत. परंतु इ.स.च्या २०व्या शतकाच्या सुरुवातीला पुढे आलेल्या मतांनुसार शास्त्रात केवळ दृश्य आणि मापनीय अशाच घटकांचा अभ्यास करता येतो. मन ही अदृश्य संकल्पना आहे तिचे मापन करता येत नाही. हाच विचार पुढे वर्तनवाद (beheviourisim)या नावाने प्रसिद्ध झाला. त्यामुळे या काळात मानसिक अनुभवांऐवजी बाह्यवर्तनांचा अभ्यास करण्यावर भर दिला गेला. कारण बाह्यवर्तन दृश्य स्वरूपाचे आहे. त्यामुळे इ.स. १९२०च्या सुमारास मानवी वर्तनांचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र अशी व्याख्या केली गेली. ही व्याख्या इ.स. १९६०च्या दशकापर्यंत स्वीकारली जात होती; परंतु त्यांनंतर मनाच्या अभ्यासात मानशास्त्रज्ञांना परत रस निर्माण झाला. 'मन' हा शब्द मानसशास्त्राच्या पाठ्यपुस्तकात दिसू लागला. आणि मानसशास्त्राची व्यापक व्याख्या अशी केली गेली - वर्तनांचा आणि मानसिक प्रक्रियांचा अभ्यास करणारे शास्त्र. यात मानसिक प्रक्रियांचाही शास्त्रीय अभ्यास करता येतो असे गृहीत धरले आहे. उदाहरणार्थ, मुलाखतीसारख्या व्यक्तिमत्त्व चाचण्यांवरून माणसाच्या व्यक्तिमत्त्वाचा वस्तुनिष्ठ अभ्यास करता येतो; मनात निर्माण झालेल्या भावनांमुळे जे शरीरांतर्गत बदल घडून येतात, त्यांचे मोजमाप करता येते. थोडक्यात अदृश्य अश्या मानसिक प्रक्रियांचा शास्त्रीय अभ्यास करता येतो, हे आता सर्वमान्य झाले आहे. वर्तन हे दृश्य व मापनीय असते. त्यामुळे वर्तनाचाही शास्त्रीय अभ्यास शक्य आहे.

मानसशास्त्र - व्याख्या : वर्तन आणि मानसिक प्रक्रियांचा शास्त्रीय दृष्टिकोनातून अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय.

'मानसशास्त्र' म्हटल्यानंतर मनासारख्या गूढ गोष्टींचा अभ्यास करणारे शास्त्र अशी अनेकांची समजूत असते/आहे. मानसशास्त्र शिकलेल्या व्यक्तीला काही प्रश्न नेहमी विचारले जातात. उदाहराणार्थ, तुम्हाला लोकांच्या मनातले सगळे कळते का? तुम्ही लोकांच्या मनातले कसे काढू्न घेतां? तुम्ही लोकांना मोहनिद्रेत (हिप्नोटाइज)कसे आणता? तुम्ही मनकवडे आहात का? इत्यादी.

मात्र या सर्वांपेक्षा मानसशास्त्राचा अभ्यास हा अधिक सखोल व तत्त्वज्ञानाधारित आहे, तसेच हा व्यक्तीच्या किंवा प्राण्यांच्या सर्व नैसर्गिक वा साहजिक हालचाली तसेच वर्तन यांचा सूक्ष्म निरीक्षणांतून केलेला तपशीलवार अभ्यास आहे.

इतिहास

१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात मानसशास्त्र हे एक स्वतंत्र शास्त्र म्हणून ओळखले जाऊ लागले. त्याआधी प्लेटो, ॲरिस्टाॅटल या ग्रीक तत्त्वज्ञांनी मानवाच्या मनाचा व आत्त्म्याचा आभ्यास केला आहे. ॲरिस्टाॅटलने (इ.स.पूर्व.३८४-३२२) मन हे शरीराचे कार्य आहे असे प्रतिपादन केले आहे. पुरातन काळात Psychology म्हणजे 'आत्म्याचा अभ्यास करणारे शास्त्र' ही व्याख्या उदयास आली होती. Psyche (साइक) म्हणजे आत्मा व logus (लोगस) म्हणजे विज्ञान असा अर्थ याची फोङ केल्यावर होतो. ही कल्पना अनेक शतके होती.'De Anima' या ग्रंथात मानसशास्त्र विषयक अभ्यास केला आहे. त्यानेही आत्मास Psyche ही संज्ञा वापरली होती. हिप्पोक्रेटिसचा मेंदूचा अभ्यास, हेरोफिलसचा शवविच्छेदन करून केलेला अभ्यास हे एक प्रकारे मानसशात्रीय अभ्यास, शारीरिक हालचाली इत्यादी माहिती देणारे होते. गॅलनने तर शरीरशास्त्राच्या अभ्यासाबरोबर मानसशास्त्रीय अभ्यासही करण्याचे प्रयत्न केले. उदा० व्यक्तिमत्त्वातील घातक भावनानुभव, इत्यादी. १६व्या शतकात मानसशास्त्रावर अनेक ग्रंथ लिहिले गेले. इ.स १४५० ते १५५० हा कालखंड युरोपचा प्रबोधन काळ मानला जातो.१७व्या शतकात देकार्तने केलेले कार्य विचारात घेण्यासारखे आहे.'आय थिंक;देअरफोर आय एम' हे त्याचे विधान जगविख्यात आहे. याने प्रतिक्षिप्त क्रिया, भावना, इत्यादींबाबत अभ्यास केला. यानंतर लॉक, बेन, हर्बर्ट इत्यादी ब्रिटिश-जर्मन तज्ज्ञांनी मन व शरीर यांचे स्वतंत्र अस्तित्व, परस्परावलंबित्व स्पष्ट करण्याचा प्रारंभ केला. मानवी मनाचा व वर्तनाचा अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय, अशी नवीन व्याख्या तयार केली आहे. सिग्मंड फ्राईड हा मनोविश्लेषणवादाचा जनक आहे.

मानसशास्त्रावरील मराठी पुस्तके

• अटळ दु:खातून सावरताना (संज्योत देशपांडे)
• अध्ययन आणि अध्यापन (गोकुल डामरे, डॉ. हर्षानंद खोब्रागडे)
• आजारपणाचे मानसशास्त्र (द.पां. खांबेटे
• आता उजाडेल... : मानसिक व्याधींचा वेध (नीलिमा बापट)
• आपल्या मुलांच्या समस्या आणि उपाय (नसरीन पटेल)
• आरसा : स्वतःला ओळखण्याचा मानसशास्त्रीय प्रश्नसंच (आशा परुळेकर)
• उपयोजित मानसशास्त्र (संपादक - :नवरे, म.न.पलसाने)
• उपयोजित मानसशास्त्र (डॉ. निशा मुंदडा)
• कोणत्याही परिस्थितीत ठाम कसे रहावे? (मूळ इंग्रजी लेखक - गिल हॅसन, सू हॅडफिल्ड; मराठी अनुवादक - विजया देशपांडे)
• खिन्नता नकोच (प्रा. मणिलाल गदा)
• खेळाचे मानसशास्त्र (रवींद्र बळीराम खंदारे)
• जऽऽरा थांबा, विचार करा! (अलका काकडे)
• तणाव प्रबंधन : अंतर्मनाच्या आनंदयात्रेतील अडथळा (मनीषा प्रमोद मुलकलवार)
• ताणतणावाचे व्यवस्थापन (प्राचार्य गुलाबराव खेडेकर)
• पॉवर थिंकिंग : धैर्य आणि आत्मविश्वासाचा खजिना (मूळ इंग्रजी लेखक - नॉर्मन व्हिंसेंट पील, मराठी अनुवादक - उमा अष्टपुत्रे)
• प्रात्यक्षिक शरीरक्रिया विज्ञान (शिल्पा कांतीलाल इंगळे)
• बालमानसशास्त्र ते बालमानसशास्त्र (सुधीर संत)
• बालमानसशास्त्र व अध्यापनशास्त्र (अशोक मते)
• ब्रेन प्रोग्रॅमिंग (डॉ. रमा मराठे)
• मतिमंदत्व : स्थिती आणि परिस्थिती (संध्या देवरुखकर)
• मनकल्लोळ भाग - १ व २ (अच्युत गोडबोले, निलांबरी जोशी)
• मनगंगेच्या काठावरती (डाॅ रमा मराठे)
• मन मनोबळ मनोसिद्धी (वनराज मालवी)
• मनाचे व्यवस्थापन : अंतिम सत्य या इथं आहे. मनाच्या सर्व रहस्यांचा मर्मभेद करणारा एकमेव निर्णायक ग्रंथ, आजपावॆतो सर्व जग मनाच्या रहस्यांबाबत अनभिज्ञ होतं. हा ग्रंथ आहे त्या साऱ्या रहस्यांची परिपूर्ण उकल करणारा जगात प्रथमच निर्विवादपणे (संजय पंडित)
• मनाच्या अंतरंगात : मनोविकारांकडून ..समुपदेशन .. मन:स्वास्थ्याकडे (डाॅ. मिलिंद पोतदार)
• मना मना दर उघड (शोभा पाटकर)
• मनोमापनाच्या प्रांती (सोपान बोराटे)
• मनोविकृती मानसशास्त्र (एस.यू. अहिरे)
• माईंड प्रोग्रामिंग (मूळ इंग्रजी लेखक - अल्बर्ट एलिस, मराठी अनुवादक - चंद्रशेखर पांडे, डॉ. श्रीकांत चोरघडे)
• मानसप्रज्ञा (डॉ. के.पी. निंबाळकर)
• मानसरंग : मानसशास्त्र तरुणांचे (डॉ. अनुराधा सोवनी)
• मानसशास्त्र (संपाद - म.न. पलसाने)
• मानसशास्त्राची मूलतत्त्वे - भाग १, २ (बी.एस. पवार, डॉ. जी.बी. चौधरी)
• मानसशास्त्रीय चाचण्या (डॉ. अनिता पाटील)
• मानसिक आजारातून सावरताना … (अनिल वर्तक)
• मानसिक ताणतणाव कसा रोखाल? (डॉ. राजेंद्र बर्वे)
• मुलांना वाढवावे कसे (अरुण रामकृष्ण गोडबोले)
• यशाचं मानसशास्त्र (सेतुमाधव संगोराम)
• रोज नवी सुरुवात (सविता आपटे} . प्रकाशक - डाॅ. आनंद नाडकर्णी.
• विकार मनाचे (डॉ. हिमानी चाफेकर)
• विवेकाचं दुसरं नाव विचार आहे : आजच्या काही महत्त्वाच्या समस्या व त्यावरील उपाय (डाॅ. विवेक क्षीरसागर)
• व्यसने आणि मेंदू (डॉ. चंद्रकांत सहस्रबुद्धे)
• संभ्रमाचे सांगाती (नंदू मुलमुले)
• समुपदेशन मानसशास्त्र : आशय, प्रक्रिया आणि उपचारपद्धती (डाॅ. बेनहर पवार, डाॅ. गोकुळ चौधरी )
• संमोहन आणि आत्मशक्तीचा विकास (सुधीर संत)
• संमोहन उपचार : काळाची गरज - शोध अंतर्मनातील सामर्थ्याचा (डॉ. राज)
• सामर्थ्य स्व-संमोहनाचं : संमोहन शास्त्र आणि मनाचा विकास (भालचंद्र साठे )
• सामाजिक मानसशास्त्र (डॉ. निशा मुंदडा, सतीश सूर्य)
• सामाजिक मानसशास्त्र (प्रा. रा.ना. घाटोळे)
• सामाजिक मानसशास्त्र (पुंडलिक वि. रसाळ)
• सामान्य मानसशास्त्र (आशा परुळेकर, सविता देशपांडे)
• सिगमंड फ्रॉइड विचारदर्शन (साधना कामत)
• सुसंवाद मना मनातील (डाॅ. आशा परांजपे)
• स्किझोफ्रेनिया - एक नवी जाणीव (कल्याणी गाडगीळ)
• हीलिंग एक प्रकाशवाट (वृषाली गिरीश लेले)
• आधुनिक सामान्य मानसशास्त्र -प्रा.आर.यु. जाधव
• सामान्य मानसशास्त्र - राणे एस. चौधरी जी. पवार बी.
• मानसशास्त्र -सिसरेली एस.के.मेयर एम.इ.
• सामान्य मानसशास्त्र - बडगुजर सी.बच्छाव ए. शिंदे व्ही.
• मानसशास्त्राची मुलतत्वे -प्रा.पंडित र.वि.
• समुपदेशन -प्रा.देशपांडे चंद्रशेखर
• भावनिक बुद्धिमत्ता -दलीपसिंह अनुवाद -चारुता पुराणिक

(अपूर्ण यादी)

दुवे

विकिमीडिया कॉमन्सवर

मानसशास्त्र

संबंधित संचिका आहेत

मानसशास्त्र - व्याख्या वर्तन आणि मानसिक प्रक्रियांचा शास्त्रीय दृष्टिकोनातून अभ्यास करणारे शास्त्र म्हणजे मानसशास्त्र होय.

• अमीबावेब मानसशास्त्राची साधने
• Institute of Psychosomatic Integration
• इव्हान पावलाव्ह -अभिसंधानाच्या संशोधनासाठी नोबेल पारितोषिक प्राप्त करणारे
• उपयोजित मानसशास्त्र (A, Bhagvatwar P. (1978). Upyojit Manasshastra (en मजकूर). M.V.G.N.M.)
• एडवर्ड थोर्नडायइक -अध्ययनाच्या संदर्भात मोलाचे संशोधन केले आहे.
• घडामोडी
• जे.बी.वाटसन -१८७८-१९५८ हे एक वर्तनवादी मानसशास्त्रज्ञ
• ताज्या घडामोडी
• पोलंडमध्ये वापरलेल्या पद्धतींसंबंधी दुवे
• बी.एफ.स्किनर-१९०४ यांनी उद्दीपक व साहचर्य यांचा संबंध स्पष्ट केला.
• प्राचीन मानसशास्त्रातील शोध
• PsyDok, मानसशास्त्र मुक्तकोश
• मानसशास्त्र : सर्च इंजिन
• मानसशास्त्राचा शब्दकोश
• मानसशास्त्राचा विश्वकोष
• मानसशास्त्रातील परिशिष्टे
• सायकोवर्ल्ड.एसके - मानवी मानसशास्त्र घडामोडी
• डॉ.सिगमंड फ्राईड -१८५६-१९३९‌‌ यांनी मनोविश्लेषण सिद्धांताद्वारे मानसशास्त्राच्या जगात अबोध प्रेरणेचे महत्व मांडून खळबळ उडवून दिली. त्यांनी व्यक्तीच्या शारीरिक आजारांचा संबंध अबोध मनाशी आसतो असे मत प्रखरपणे मांडले.

• केरळामधील शोधपत्रे
• भारतीय मानसशास्त्रावरील शोधनिबंध
• प्राचीन भारतीय मानसशास्त्राचा इतिहास
• योगमानशास्त्र
• एपीए.ऑर्ग - शतकातील मानसशास्त्र
• सायकॉलजी टुडे - मानसशास्त्रज्ञांची माहिती'=जर्मन शरीरशास्त्रज्ञ विलहेम वुंट -याने १८७९ मध्ये जर्मनीत लिपझिक विद्यापीठात मानसशास्त्राची पहिली प्रयोगशाळा स्थापन करून मानसशास्त्राला शास्त्रीय दर्जा मिळवून दिला आणि मानसशास्त्राला एक नवीन ओळख प्राप्त करून दिली. त्यामुळे विल्यम वून्टला आधुनिक मानसशास्त्राचा जनक म्हणतात.