पृथ्वीराज कपूर

पृथ्वीराज कपूर
पृथ्वीराज कपूर
जन्म	पृथ्वीराज कपूर
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
कार्यक्षेत्र	अभिनय

शशी कपूर यांचे खरे नाव बलबीर राज पृथ्वीराज कपूर. त्यांचा जन्म कोलकाता येथे १८ मार्च १९३८ मध्ये झाला. त्यांचे वडील पृथ्वीराज कपूर हे नाटय़ आणि चित्रपटांमध्ये काम करायचे. मोठे बंधू आणि प्रसिद्ध अभिनेता राज कपूर, ‘याहू’ स्टार शम्मी कपूर यांच्यानंतर शशी कपूर यांनी चित्रपट क्षेत्रात पाऊल ठेवले. शशी कपूर यांच्या चित्रपटसृष्टीतील कामगिरीचा घेतलेला हा आढावा. पृथ्वीराज कपूर हे (३ नोव्हेंबर १९०१-२९ मे १९७२) हिंदी सिनेमा आणि भारतीय रंगमंच यांच्या प्रमुख स्तंभामध्ये मानले जातात. पृथ्वीराज यांनी अभिनेता मूकपट म्हणून आपल्या करिअरला सुरुवात केली. भारतीय जन नाटय संघ (इप्टा) या संस्थापक सदस्यांपैकी ते एक आहेत. पृथ्वीराजांनी १९४४ मध्ये मुंबईमध्ये पृथ्वी थिएटरची स्थापना केली, जी संपूर्ण देशभरातील फिरून आपली कामगिरी करत होते.भारतीय सिनेमाच्या जगभरात कपूर खानदानची ही सुरुवात आहे.

१९७२ मध्ये त्यांचा मृत्यू झाल्यानंतर त्यांना दादासाहेब फाळके पुरस्कारही मिळाला. पृथ्वीराज कपूर यांना १९६९ साली कला क्षेत्रात पद्मभूषण देऊन भारत सरकारने सन्मानित केले होते.

पृथ्वीराज यांनी त्यांच्या पेशावर पाकिस्तान मधील एडवर्ड कॉलेजमधून उच्च शिक्षण मिळाले. त्यांनी एक वर्षासाठी कायद्याचे शिक्षण घेतले ज्यानंतर ते थिएटर विश्वात गेले. १९२८ मध्ये मुंबई येथे त्यांचे आगमन काही मूकपटांमध्ये काम केल्यानंतर झाले.त्यांनी भारतातील पहिल्या भाषिक चित्रपट आलम आरा मध्ये एक प्रमुख भूमिका बजावली.

बालपण

पृथ्वीराज कपूर(शशी कपूर) यांचे शिक्षण मुंबईतील डॉन बॉस्को हायस्कूलमध्ये झाले. शशी कपूर यांनी कमी वयातच चित्रपटांमध्ये भूमिका साकारण्यास सुरुवात केली. १९४० मध्ये ‘शशीराज’, १९४१ मध्ये ‘मीना’ या चित्रपटांमध्ये त्यांनी काम केले, तर १९४५ मध्ये ‘बचपन’मधून त्यांनी भूमिका साकारली. प्रामुख्याने त्यांनी अभिनेता राज कपूर यांच्या बालपण ते तरुण वयातील भूमिका साकारल्या. यापैकी स्मरणातील चित्रपट म्हणजे ‘आग’ (१९४८), ‘आवारा’ (१९५१). त्यांनी बाल कलाकार म्हणून १९४४ ते १९५४ या दहा वर्षांच्या काळात १९ चित्रपटांमध्ये काम केले. या काळात ते नाटकांमध्येही सक्रिय होते.

अभिनय क्षेत्र

कपूरने लयलपुर आणि पेशावरमधील थिएटर्समध्ये अभिनय करिअरची सुरुवात केली. १९२८ साली, मावशीकडून ते कर्ज घेऊन मुंबईत स्थायिक झाले. तेथे ते इंपिरियल फिल्म कंपनीत सामील झाले. १९२९ मध्ये त्यांनी आपल्या तिसऱ्या सिनेमासाठी चित्रपटगृहाची प्रमुख भूमिका निभावली असली तरीही, त्यांनी त्यांच्या पहिल्याच चित्रपटात दो धारी तलवार यांच्या भूमिका साकारल्या. दो धारी तलवार चित्रपट प्रदर्शित केल्यानंतर,सिनेमा गर्ल, शेर-ए-अरब आणि प्रिन्स विजयकुमार, हे चित्रपट प्रदर्शित केले. कपूर यांनी भारताच्या पहिल्या चित्रपट टॉकी, आलम आरा (१९३१) मध्ये सहायक भूमिका निभावली होती.विद्यापती (१९३७) मधील त्यांची कामगिरी अतिशय कौतुकास्पद होती. सोह्रब मोदी यांच्या सिकंदर (१९४१) मधील अलेक्झांडर द ग्रेट म्हणून त्याचे सर्वश्रेष्ठ प्रदर्शन कदाचित सर्वात चांगले आहे. इंग्रजी ग्रेट अँडरसन थिएटर कंपनीतही ते सामील झाले जे एक वर्षासाठी मुंबईत राहिले.या सर्व वर्षांत कपूर नाट्यगृहात कायम राहिले आणि नियमितपणे व्यासपीठावर होते. त्यांनी मंच आणि स्क्रीन दोन्ही एक अतिशय दंड आणि अष्टपैलू अभिनेता म्हणून प्रतिष्ठा विकसित केली.

पृथ्वी थिएटर्स

पृथ्वी थिएटर्स चा वारसा त्यांनी वडिलांकडून घेतला, तिथेच अभिनयाचे बाळकडू मिळाले. तोच वारसा पुढे नेताना रंगभूमीवर काम करतानाच योगायोगाने त्यांची गाठ जगप्रसिध्द नाटय़कर्मी जेफ्री केंडेल यांच्याशी पडली. रंगमंचावर काम करत असतानाच केंडेल यांची मुलगी जेनिफर यांच्याशी शशी कपूर यांची कोलकत्त्यात भेट झाली. ही भेट प्रेमात आणि नंतर कायमची विवाह बंधनात अडकली. जेनिफर यांच्याबरोबर ‘पृथ्वी थिएटर्स’चा डोलारा सांभाळतानाच या दोघांनी ‘र्मचट आयव्हरी’ प्रॉडक्शनच्या इंग्रजी चित्रपटांतून एकत्र काम केले. त्यानंतर शशी कपूर यांनी स्वत:ची निर्मिती संस्था स्थापन केली. जेनिफर यांचे कर्करोगाने निधन झाल्यानंतर शशी कपूर यांना तो धक्का पचवता आला नाही. त्यानंतर ‘पृथ्वी थिएटर्स’ची धुरा त्यांची मुलगी संजना कपूर यांनी सांभाळली. १९४४ पर्यंत कपूरने आपले थिएटर ग्रुप, पृथ्वी थियेटर्स, ज्याच्या प्रीमिअर प्रोजेक्टचे काम १९४२ मध्ये कालिदासचे अभिज्ञानघनुम असे नाव मिळाले होते. त्यांचे सर्वात जुने पुत्र,१९४६ पर्यंत राज कपूर यांनी स्वत: वरच प्रकाश टाकला होता. त्यांनी तयार केलेले चित्रपट यशस्वी झाले आहेत आणि हे देखील एक सक्षम घटक आहे पृथ्वी थिएटर्समध्ये गुंतवणूक केलेल्या पृथ्वीराजांनी भारतातील अविस्मरणीय निर्मितीची घोषणा केली. ही नाटके ही अत्यंत प्रभावशाली आणि प्रेरणादायक युवकांना भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत आणि भारत छोडो आंदोलनात सहभागी होण्यासाठी होते. १६ वर्षांहून अधिक काळ थिएटरने २६६६ सादरीकरणाचे प्रदर्शन केले. पृथ्वीराज प्रत्येक शोमध्ये मुख्य अभिनेता म्हणून अभिनय करत होता. [उद्धरण वतने] पठाण (१९४७) या आपल्या एक लोकप्रिय नाटकाने मुंबईत सुमारे ६०० वेळा स्टेजवर सादर केले गेले. तो १३ एप्रिल १९४७ रोजी उघडला आणि ही एक मुस्लिम आणि हिंदू मित्रांची कथा आहे. १९५९ मध्ये त्यांना सुनील दत्त यांच्या ‘पोस्ट बॉक्स ९९९’ या चित्रपटाचे साहाय्यक दिग्दर्शन करण्याची संधी मिळाली. याच वर्षी ‘गेस्ट हाऊस’ या चित्रपटासाठी त्यांनी दिग्दर्शन केले.

पुरस्कार आणि चित्रपट

पुरस्कार

• १९५४: संगीत नाटक अकादमी ची फेलोशिप
• १९५६: संगीत नाटक अकादमी चा पुरस्कार
• १९६९: भारत सरकार कडून पद्म भूषण पुरस्कार
• १९७२: दादासाहेब फाळके पुरस्कार (१९७१)

चित्रपट

• वक्त (१९६५),
• आमने सामने (१९६७)
• शर्मिली (१९७१),
• कभी कभी (१९७६)
• हसिना मान जाएगी (१९६८)
• कन्यादान आणि प्यार का मौसम(१९६९)
• धर्मपुत्र (१९६१)
• मोहब्बत इसको कहते है आणि जब जब फूल खिले (१९६५)
• नींद हमारी ख्वाब तुम्हारे (१९६६)
• राजा साब (१९६९)
• रूठा ना करो (१९७०)
• मुग़ल-ए-आज़म (१९६०)
• आवारा (१९५१)
• सिकंदर (१९४१)
• आलमआरा (१९३१)
• विद्यापति (१९३७)
• कल आज और कल (१९७१)