मेंढी

मेंढी हा एक चतुष्पाद पाळीव प्राणी आहे. हा मुळात युरोप व आशिया या खंडांचा रहिवासी आहे. मेंढ्यांच्या अंगावर केसाळ कातडी असते. ते केस म्हणजेच लोकर. मेंढीची लोकर हे मेंढीपासून मिळणारे महत्त्वाचे उत्पादन आहे. त्यासाठी मेंढ्या पाळण्याचा व्यवसाय केला जातो. मेंढ्यांचे मांसही खाल्ले जाते. मेंढ्याच्या मांसाला मराठीत बोलाईचे मटण असे म्हणतात.
मेंढपाळ मेंढीचे दूध पिण्यासाठी उपयोगात आणतात.

सध्या ऑस्ट्रेलिया, न्यू झीलंड व दक्षिण अमेरिकेत मोठ्या प्रमाणात मेंढ्या पाळल्या जातात.

इतिहास

मेंढी हा मानवाच्या इतिहासातला सर्वात आधी पाळला गेलेला प्राणी आहे. याची सुरुवात सुमारे नऊ ते अकरा हजार वर्षांपूर्वी झाली असावी असा एक अंदाज आहे.

इतिहास - आफ्रिका

युरोपातून मेंढी आफ्रिका खंडात आली असे मानणारा एक प्रवाह आहे.

इतिहास - ऑस्ट्रेलिया

युरोपातून तसेच बांगलादेशातून येथे उत्तम प्रतीची मेंढी आणण्यात आली.

वर्णन

केसाळ व शिंगे असलेल्या मेंढीचे केवळ दिसण्यावरून अनेक प्रकार करता येतील.

आवाज

मेंढी में में असा आवाज काढते.

प्रजाती

भारतात मेंढ्यांच्या विविध ३९ जाती आढळतात. भारतीय मेंढ्यांचे भौगोलिक प्रदेशानुसार चार विभाग केले आहेत.

• हिमालयीन पर्वतरांगांत (उत्तराखंड, जम्मू-काश्मीर, पंजाब, हिमाचल प्रदेश) कर्नाह, काश्मिरी, गद्दी, गुरेझ,भाकरवाल, रामपूर-भुशियार या प्रमुख जाती आढळतात. कर्नाह व काश्मिरी या जाती उच्च प्रतीच्या लोकर उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहेत.
• भारताच्या उत्तर आणि पश्चिम भागांत (उत्तर प्रदेश, गुजरात, पंजाब, मध्य प्रदेश, राजस्थान, हरियाणा) कच्छी, काठेवाडी, चौकला, नाली, पाटणवाडी, मागरा, मारवाडी, लोही, सोनाडी, हिस्सार डेल या मेंढ्यांच्या जाती आढळतात.
• भारताच्या दक्षिण भागात (आंध्र प्रदेश, कर्नाटक, केरळ, महाराष्ट्र, तामिळनाडू) दख्खनी, नेल्लोर, बेल्लारी, मद्रासरेड, माडग्याळ, मेंचेरी या प्रमुख जाती आढळतात. यांपकी नेल्लोर, मद्रास रेड, माडग्याळ, मेंचेरी या मेंढ्यांच्या जाती मांस उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहेत.
• भारताच्या पूर्व (रिसा, पश्चिम बंगाल, बिहार) आणि ईशान्य भागात गंजाम, गरोल, छोटा नागपुरी, तिबेटल, शहाबादी या जाती आढळतात. गंजाम, छोटा नागपुरी, दख्खनी, बेल्लारी, मारवाडी, सोनाडी, शहाबादी या मेंढ्यांच्या जाती लोकर व मांस या दुहेरी उत्पादनांसाठी प्रसिद्ध आहेत.
• भारतात सर्वसाधारणपणे सर्वत्र आढळणारी बकरी हा पण मेंढीच्या जातीतला एक प्रकार आहे.

महाराष्ट्रातील जाती

महाराष्ट्रात मेंढ्यांच्या दख्खनी व माडग्याळ या दोनच प्रमुख जाती आढळतात. दख्खनच्या पठारावर आढळत असल्याने दख्खनी मेंढी हे नाव पडले. संगमनेरी, लोणंद, सोलापुरी, कोल्हापुरी या दख्खनी मेंढींच्या चार उपजाती आहेत. दख्खनी मेंढी उष्ण हवामानात, कमी चारा असलेल्या दुष्काळी प्रदेशात पाळण्यास उपयुक्त असून मांस व लोकर उत्पादनासाठी पाळतात. माडग्याळ मेंढय़ा सांगली जिल्ह्य़ातील जत तालुक्यातील कवठेमहांकाळ, रांजणी, माडग्याळ व सिद्धनाथ या भागात जास्त आढळतात. माडग्याळ गावाच्या नावावरूनच या मेंढ्यांना हे नाव पडले.

परदेशी जाती

मेंढ्यांच्या विदेशी जातींमध्ये मेरिनो, रॅमब्युलेट, चेव्हिओट, कॉरिडेल, डॉरसेट, साऊथ-डाऊन, पोलवर्थ, सफॉल्क विशेष प्रसिद्ध आहेत. मेरिनो मेंढीचे उगमस्थान स्पेन असून उच्च प्रतीच्या लोकर उत्पादनासाठी ती जगप्रसिद्ध आहे. संकरीकरणाद्वारे स्थानिक मेंढ्यांचे लोकर उत्पादन व प्रत सुधारण्यासाठी मेरिनो नरांचा विविध देशांत वापर केला जातो. सफॉल्क, डॉरसेट, साऊथ-डाऊन मेंढ्यांचे उगमस्थान इंग्लंड असून त्या मांस उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहेत.

मेंढ्यांचे अन्न

मुख्यतः चारा तसेच झाडांची कोवळी पाने.

मेंढ्यांचे आरोग्य

मेंढ्याना होणारे रोग चटकन दिसून येत नाहीत. पण त्यांना संसर्गजन्य रोग होत असतात.

आर्थिक महत्त्व

मेंढ्यांची संख्या चीन मध्ये सर्वाधिक आहे. त्या नंतर ऑस्ट्रेलिया व भारताचा तिसरा क्रमांक आहे. ऑस्ट्रेलिया मेंढ्यांची लोकर तसेच जिवंत मेंढ्याही मांसासाठी निर्यात करतो.

अन्न म्हणून महत्त्व

मेंढीचे मांस हे जगात खाल्ले जाणारे एक प्रमुख अन्न आहे.

संदर्भ व नोंदी

• Budiansky, Stephen.
• Ensminger, Dr. M.E. Danville, Illinois.
• Simmons, Paula. North Adams, MA.
• Smith M.S., Barbara. Ames, Iowa.
• Weaver, Sue. 3 Burroughs Irvine, CA 92618. CS1 maint: location (link)
• Wooster, Chuck. Guilford, Connecticut.

बाह्य दुवे

• अमेरिकन शीप इंडस्ट्री
• ऑस्ट्रेलियन असोसिएशन ऑफ स्टड मरीनो ब्रीडर्स
• कॅनेडियन शीप फेडरेशन
• कोर्नेल युनिव्हर्सिटी शीप प्रोग्राम
• डिपार्टमेंट ऑफ प्रायमरी इंडस्ट्री - शीप
• नॅशनल शीप असोशिएशन (यु.के.)
• न्यू झीलंड शीप ब्रीडर्स असोशिएशन
• शीप मॅगेझिन , सर्व लेख 'online' मोफत वाचता येतात.
• http://www.marathimati.com/aksharmanch/marathi-articles/mendhi-te-ghongadi-ek-khadtar-pravas/.