ग्रंथालयशास्त्र

ग्रंथालयातील पुस्तके आणि त्या अनुषंगिक शास्त्राला ग्रंथालयशास्त्र असे म्हणतात. यामध्ये

• ग्रंथालयातल्या पुस्तकांच्या आणि इतर साहित्यांच्या व्यवस्थापन
• ग्रंथपाल प्रशिक्षण
• पुस्तकांची मांडणी
• साठवण
• माहितीचा योग्य पुरवठा
• पुस्तक हाताळणीची तंत्रे

हे शिकवले जाते.

या क्षेत्रात नव्या तंत्रज्ञानानुसार पुस्तकांसोबतच सीडीज, मायक्रोफिल्म्स, व्हीडिओज, कॅसेट्स, स्लाइड्स, संशोधनपत्र, संदर्भग्रंथ अशा अनेक गोष्टी अंतर्भूत असतात. पारंपरिक ग्रंथालयाची कल्पना आता बदलली असून इंटरनेट, र्व्हच्युअल बुक्स इथपर्यंत त्याचा विस्तार झालेला आहे. त्यात शाळा, महाविद्यालये, इन्स्टिट्युट्स यासारख्या संस्थांमधल्या ग्रंथालये सांभाळण्यासाठी व्यवस्थापकांना ग्रंथपालांची आवश्यकता असते. यामध्येही सार्वजनिक आणि खासगी लायब्ररी असे प्रकार असतात.

इतिहास

भारतात स्वातंत्र्यपूर्व कालखंडात भारतीय ग्रंथालयशास्त्राचे जनक डॉ. एस. आर. रंगनाथन यांनी फार मोठे योगदान दिले असे मानले जाते. त्यांनी पाच सूत्रे सांगितली होती ती म्हणजे

• ग्रंथ हे उपयोगासाठी आहेत
• प्रत्येक वाचकाला त्याचा ग्रंथ मिळाला पाहिजे
• प्रत्येक ग्रंथाला त्याचा वाचक मिळाला पाहिजे
• वाचकांचा व सेवकांचा वेळ वाचला पाहिजे
• ग्रंथालय ही वधिर्ष्णू संस्था आहे.

पुणे विद्यापीठात, अनेक वर्षांपूर्वीच ग्रंथालयशास्त्राचा अभ्यासक्रम विद्यापीठाचे पहिले ग्रंथपाल श्री. हिंगवे यांनी सुरू केला. श्री. हिंगवे, हे भारतीय ग्रंथपालनाचे जनक डॉ. रंगनाथन यांच्या मोजक्‍या शिष्यांपैकी एक होत. महाराष्ट्रात सार्वजनिक ग्रंथालयांची उपयुक्तता ध्यानात घेऊन १९६७ साली 'महाराष्ट्र सार्वजनिक ग्रंथालय अधिनियम' हा कायदा अमलात आला. महाराष्ट्रात मान्यताप्राप्त ग्रंथालय संघांना ग्रंथालय संचलनालय महाराष्ट्र राज्य यांचे मार्फत अनुदान देण्यात येते.

शिक्षण आणि पात्रता

आधुनिक शिक्षणात आधुनिक ग्रंथालय व माहिती शास्त्रज्ञास संगणक; तसेच आंतरजालाचा योग्य वापर , ग्रंथालयातील कामकाजासाठी योग्य संगणक प्रणाली वापरणे या तांत्रिक कौशल्यांबरोबरच वाचकांच्या माहितीच्या बदलत्या व गुंतागुंतीच्या गरजांचा मानसशास्त्रीय अभ्यास करून माहितीचे संकलन व विश्‍लेषण करून ती तत्काळ पुरविणे ही कौशल्ये महत्त्वाची मानली जातात. या मध्ये बी.लिब. एस्सी. व एम.लिब.एस्सी. असे अभ्यासक्रम आहेत. ग्रंथालय शास्त्र (लायब्ररी सायन्स कोर्स) पारंगत होण्यासाठी कमीत कमी पदवीधर असणे आवश्यक असते. या नंतर ग्रंथालय शास्त्र (लायब्ररी सायन्स)चा एका वर्षाचा कोर्स करून मास्टर कोर्स करता येतो. त्यानंतर आवडीनुसार उच्च शिक्षण पीएचडी किंवा एमफील घेता येते. यामध्ये डिप्लोमा आणि सटिर्फिकेट कोसेर्सही उपलब्ध असतात. यामध्ये लायब्ररी सिस्टिम मॅनेजमेण्ट, वगीर्करण पद्धती, बिबिलिओग्राफी, डॉक्युमेण्टेशन अशा गोष्टी शिकवल्या जातात.

पुणे विद्यापीठातील पदव्युत्तर अभ्यासक्रम

या लेखातील किंवा विभागातील काही मजकुर जाहिरातसदृष्य आहे.अथवा विशीष्ट वस्तुचे मुल्य नमूद केले गेले आहे. कृपया लेख तपासून पुनर्लेखन करावे. मराठी विकिपीडिया एक विश्वकोश आहे,त्यातील माहिती निष्पक्षता विश्वासार्हता आणि दर्जा जपण्याच्या दृष्टीने, जाहिरातसदृष्य मजकुर असणे,विशीष्ट वस्तुंच्या किमती नमूद करणे हे विकिपीडियाच्या उद्देश व आधारस्तंभ यांस सुसंगत ठरत नाही. विकिपीडिया कोणत्याही अव्यावसायिक किंवा व्यावसायिक, व्यक्‍तिगत किंवा संस्थात्मक प्रचाराचे, प्रबोधनाचे, वकिलीचे, जाहिरातीचे किंवा फायद्याच्या दृष्टीने प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष माहिती देण्याचे साधन नाही. अर्थात संबधित ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता असलेल्या माहितीची संदर्भासहीत तर्कसुसंगत योग्य नोंद घेण्याच्या आड हे धोरण नाही. मजकुर वगळणे किंवा त्याचे विकिकरण करणे प्रस्तावित आहे. हा साचा एखाद्या लेखात आढळल्यास, लवकरात लवकर सदरहू जाहिरात काढून टाकावी अथवा मजकुरात सुधारणा करावी आणि नंतर {{जाहिरात}} हा साचा लेखातून काढून टाकावा. व्यक्तिगत आत्मियता, सहानुभूतीपूर्ण दृष्टीकोण (पूर्वग्रहीत नव्हे) असलेल्या विषयांवर तटस्थ लेखन किंवा स्वतःच्या प्रताधिकारीत मजकुराचा वापर बद्दल माहिती हा प्रतिबंधन संकेत केवळ हितसंबधा बद्दल आहे;एखाद्या लेख विषयाबद्दल व्यक्तिगत आत्मियता सहानुभूतीपूर्ण दृष्टीकोण (पूर्वग्रहीत नव्हे) असलेल्या विषयांवर तटस्थ लेखन करण्याच्या आड येत नाही. तसेच आपल्या लेखनाचे संदर्भ विकिपीडियात इतरांना सहज घेण्याजोगे करण्या करिता आपण स्वतःचे काही लेखन/छायाचित्रे प्रताधिकार मुक्त करू इच्छित असल्यास आपण तसे आपल्या संकेतस्थळावर उद्घोषित करून विकिपीडिया:कायदा आणि प्रताधिकारमुक्ती प्रकल्प येथे तशी नोंद करून ठेवण्याचे स्वागत आहे. असे का ? या संदेशाचा विस्तार सर्वप्रथम, मराठी विकिपीडियावरील तुमच्या अलीकडील योगदानाबद्दल धन्यवाद. मराठी विकिपीडियावर सर्व विषयांतील तज्ज्ञ आणि जाणकारांच्या संपादनांचे स्वागतच आहे. वर नमुद केल्या प्रमाणे मराठी विकिपीडिया एक विश्वकोश आहे, त्यातील माहिती निष्पक्षता विश्वासार्हता आणि दर्जा जपण्याच्या दृष्टीने, जाहिरातसदृष्य मजकुर असणे,विशीष्ट वस्तुंच्या किमती नमूद करणे, कोणत्याही अव्यावसायिक किंवा व्यावसायिक, व्यक्‍तिगत किंवा संस्थात्मक प्रचाराचे, प्रबोधनाचे, वकिलीचे, जाहिरातीचे किंवा फायद्याच्या दृष्टीने प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष माहिती देण्याचे प्रयत्न करणे हे विकिपीडियाच्या उद्देश व आधारस्तंभ यांस सुसंगत ठरत नाही. अर्थात संबधित ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता असलेल्या माहितीची संदर्भासहीत तर्कसुसंगत योग्य नोंद घेण्याच्या आड हे धोरण नाही. मराठी विकिपीडिया हा एक विश्वकोश आहे. जाहिरातसदृष्य अथवा प्रचाराचे, प्रबोधनपर, वकिली (भलावण या अर्थाने), जाहिरात किंवा फायद्याच्या दृष्टीने (प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष दोन्हीही) सहभाग टाळावा असा विकिपीडिया लेखन संकेत आहे. जाहीरात, प्रचार,प्रबोधन, भलावण करण्यासाठी लेखात/हे पानात किंवा विभागात, सपांदने केल्यास अथवा जाणीवपूर्वक करवून घेतल्यास औचित्यभंग होऊन मराठी विकिपीडिया विश्वकोशिय विश्वासार्हतेस तडा जाण्याची शक्यता असते. असा औचित्यभंग झालेला आढळल्यास प्रचारकाचे प्रसिद्धी मिळण्याचे ध्येय बाजूस राहून विकिपीडियाचा गैर उपयोग केल्याचा ठपका येऊन पत ढासळू शकते हेही लक्षात घ्यावे. निनावी अथवा वेगवेगळ्या नावांनी केलेला औचित्यभंग लक्षात येतो का ? जाणीवपुर्वक झालेले प्रचार-औचित्यभंग सरावलेलेल्या ज्ञानकोशीय संपादकांना बऱ्याच अंशी लक्षात येतात. शिवाय लेखन विषयक औचित्य पाळले न गेलेले लेखन वारंवार झाल्यास त्यास उत्पात (spam) समजून असे लेखन/लेख इतर विकिपीडिया संपादकांकडून वगळले जाण्याची शक्यता असते. विकिपीडियाचा परीघ, आवाका आणि मर्यादांशी अद्याप आपण परिचित नसल्यास त्याबद्दल येथे माहिती घ्या. नवीन सदस्यांकडून होणार्‍या सर्वसाधारण संपादन चुकांवर एकदा नजर घाला. आपल्या सहकार्या बद्दल धन्यवाद ! कृपया या संबंधीची चर्चा, या लेखाचे चर्चापानावर पहावी. संदेश = कृपया या बाबतचे आपले मत या लेखाचे चर्चापानावर नोंदवा.

पुणे विद्यापीठातील हा पदव्युत्तर अभ्यासक्रम हा एक इंग्रजी माध्यमातील अभ्यासक्रम आहे. हा चार सत्रात पूर्न होतो. त्याचे स्वरूप पुढील प्रमाणे आहे.

स्वरूप

सत्र पहिले

• ग्रंथालये- इतिहास व प्रकार.
• ग्रंथालयशास्त्री मूलतत्वे- संप्रेषणाची या शास्त्रातील महत्त्व
• माहितीशास्त्र- आंतरविद्याशाखीय स्वरूप.
• माहितीचे स्रोत व वाचकांच्या गरजांचा अभ्यास
• संगणकशास्त्र- संगणकाची व इंटरनेटची ओळख, मायक्रोसॉफ्ट ऑफिसचा वापर.
• ग्रंथालयाचे विविध विभाग व त्यांचे व्यवस्थापन या खेरीज प्रथम सत्रात इंग्रजी संवाद कौशल्ये विकसित करण्यावर विशेष भर दिला जातो.

सत्र दुसरे

• ज्ञान साधनांचे वर्गीकरण व तालिकीकरण

(तात्विक व प्रात्यक्षिक)

• संदर्भ सेवा- विविध संदर्भ साधने व त्यांचा प्रत्यक्ष वापर
• माहिती केंद्रे व संस्था
• माहिती / ज्ञानाचे व्यवस्थापन व धोरण
• ग्रंथालयांचे संगणकीय जाळे (ङळलीरीू पशीुींज्ञी)

सत्र तिसरे

• संशोधन- प्रकार व पद्धती
• ग्रंथालय व माहितीशास्त्रातील आधुनिक संशोधन तंत्रे
• ग्रंथालयाचे संगणकीकरण
• इंटरनेटवरून माहिती शोधण्याची आधुनिक तंत्रे व कौशल्ये
• डिजिटल ग्रंथालये, कंटेंट मॅनेजमेंट, वेब पेज डिझाइनिंग इ.

सत्र चौथे

• माहितीचे परिप्रेषण, इंडेक्‍सिंग, अब्स्ट्रक्‍टिंग, शब्दकुलकोश
• आधुनिक ग्रंथालये / माहिती केंद्राचे व्यवस्थापन व्यवस्थापनाची मूलतत्वे, प्लानिंग, बजेटिंग, मार्केटिंग, मनुष्यबळ विकास इ.
• व्यवस्थापनाची आधुनिक तंत्रे-
• मॅनेजमेंट ऑफ चेंज, टीक्‍यूएम, सिक्‍स सिग्मा इ.
• पूर्व अभ्यासित ज्ञानाचा यथोचित वापर करून प्रकल्प / शोधनिबंध.
• या व्यतिरिक्त विविध माहिती प्रणाली, मल्टी मीडिया विकसन, ग्रंथालय व माहितीशास्त्रासाठी प्रशिक्षित शिक्षक विकसन यापैकी एक वैकल्पिक विषय.

पुस्तके

ग्रंथालयशास्त्रावरील मराठी भाषेतील पुस्तके

• ग्रंथालय संगणकीकरण आणि आधुनिकिकरण

लेखक – डाँ. द.ना.फडके ,युनिव्हर्सल प्रकाशन,पुणे

• ग्रंथालय व्यवस्थापन

लेखक – डाँ.सत्यप्रकाश निकोसे,प्रज्ञा प्रकाशन,नागपूर

• ग्रंथालय आणि माहितीशात्र – संशोधन पदधती

लेखक – डाँ.सत्यप्रकाश निकोसे,प्रज्ञा प्रकाशन,नागपूर

• सुलभ ग्रंथालयशास्त्र

लेखक – डाँ.प्रकाश जैन, डाँ.प्रमोद डाखोळे, डाँ.दत्तात्रय देँशपाडे, डाँ.खेडकर विश्व पब्लिशर्स अँन्ड डिस्टिब्युटर्स,नागपूर वैकुंठधाम,बिज़ाणी महीला महाविद्यालयाजवळ,दक्षिणामूर्ती रोड महाल,नागपूर

• डांयमड ग्रंथालय व माहीतीशास्त्रकोश

संपादक-प्रा डाँ.एम बी कोण्णूर,सुजाता कोण्णूर,उष:प्रभा मांणगाँवकर डांयमड पब्लिकेशनस,पुणे

• ग्रंथालय व माहीतीशास्त्रकोश:व्यवस्थापनाचे नवे प्रवाह

लेखक – प्रा जी ए बुवा , श्री साई प्रकाशन, जुनी ग्रांमपंचायत कार्यालयानजिक,बांदा,ता-सांवतवाडी जि-सिंधुदुर्ग

• प्रगत सामाजिक संशोधन पद्दती व सांख्यिकी

लेखक – प्रा. डाँ.दिलीप खैरनार डांयमड पब्लिकेशनस,पुणे

• प्रलेखन आणि माहितीशास्त्र

लेखक – रेवती नरगुंदे , युनिव्हर्सल प्रकाशन ,पुणे (रेवती नरगुंदे यांची ग्रंथालयशास्त्रावरील इतर पुस्तकेही आहेत)

• ग्रंथालय व माहीतीशास्त्र

लेखक –एस पी पवार,बडकते,पवार,जाधव,कुलकर्णी फडके प्रकाशन,कोल्हापुर

• ग्रंथालय व माहीतीशास्त्रकोश : नेट/सेट वस्तुनिष्ठ प्रश्नोत्तरे (Objective)

लेखक –प्रा. तानाजी कांबळे, फडके प्रकाशन,कोल्हापुर

हेही पाहा

• ग्रंथालय
• सार्वजनिक वाचनालय, नाशिक

बाह्य दुवे

• ग्रंथालय-माहितीशास्त्रातील नवे प्रवाह
• ग्रंथालयांचे संगणकीकरण व नेटवर्किंग
• ग्रंथालय संचलनालय महाराष्ट्र राज्य
• ग्रंथालय
• पुणे विद्यापीठातील पदव्युत्तर अभ्यासक्रम
• पुस्तकांच्या विश्वात..