डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची ग्रंथसंपदा व इतर लेखन

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची ग्रंथसंपदा व इतर लेखन हे विपूल प्रमाणात आहे. त्यांच्या लेखन साहित्यात त्यांनी लिहिलेली ग्रंथ-पुस्तके, प्रबंध, लेख, भाषणे, स्फुटलेख, पत्रे, वर्तमानपत्रे इत्यादींचा समावेश होतो. भारतातील कोणत्याही राजकीय नेत्याने केले नाही एवढे अधिक लेखन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी केलेले आहे. पूर्ण झालेले एकूण २२ ग्रंथ आणि पुस्तिका, १० अपूर्ण राहिलेले ग्रंथ, १० निवेदने किंवा साक्षीपुरावे, १० शोधनिबंध, लेख आणि परिक्षणे हा एवढा संग्रह आंबेडकरांच्या इंग्रजी लेखनाचा आहे. आंबेडकरांचे बहुतांश लेखन हे इंग्रजीत, काही मराठीत आणि बाकी इतर भाषेतील आहे. महाराष्ट्र शासनाने बाबासाहेबांच्या भाषण व लेखन साहित्याचे आतापर्यंत एकूण २२ खंड प्रकाशित केले आहे, अजून खूप बरेचशे लेखन प्रकाशीत आहे. त्यांच्या संपूर्ण साहित्याला एकूण ४२ खंड देखील अपूरे पडतील असे आंबेडकरांच्या ग्रंथावर काम करणाऱ्या प्रकाशन समितीचे म्हणने आहे. मल्याळम भाषेत बाबासाहेबांच्या साहित्याचे ४० खंडावर प्रकाशीत झाली आहे.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी काव्य, कथा, नाटक इत्यादी प्रकारच्या साहित्याची कोणतीही रचना केली नाही, परंतु त्यांच्या लेखणीतून विपुल साहित्याचे सृजन झाले आहे. त्यांचे साहित्य मूळात इंग्रजी भाषेतील सखोल अध्ययन व चिंतनानंतर तयार झाले आहे. बाबासाहेबांचे साहित्य जेवढे त्यांच्या वेळी प्रासंगिक होते, त्यापेक्षाही कैक अधिक वर्तमानात प्रासंगिक आहे. आज बाबासाहेबांचे साहित्य व विचार भारतातच नाही तर संपूर्ण जगामध्ये संशोधनाचा विषय बनले आहे. त्यांच्या बद्दल सतत नवीन माहिती मिळत आहे. लोक त्यांच्या जीवनाशी पूर्णपणे परीचित आहेत, पण सध्या त्यांच्या साहित्याशी आणि विचारांशी कमी परिचीत झाले आहेत.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी लिहिलेले काही ग्रंथ त्यांच्या हयातीच प्रकाशित झाले तर काही त्यांच्या परिनिर्वाणानंतर प्रकाशित होऊ शकले, ज्यांचे वर्षानुसार विवरण पुढिलप्रमाणे आहे -

1. कास्ट्स इन इंडिया (१९१७)
2. स्मॉल होल्डिंग इन इंडिया अँड देअर रेमीडिज (१९१८)
3. द प्रॉब्लम ऑफ द रूपी (१९२३)
4. दि इव्हॉलुशन ऑफ द प्रॉव्हिन्शल फाइनॅन्स इन ब्रिटिश इंडिया (१९२४)
5. वेटिंग फॉर अ व्हिझा (१९३५-३६)
6. अनाइअलेइशन ऑफ कास्ट (१९३६)
7. मिस्टर गांधी अँड दी एमॅन्सीपेशन ऑफ दी अनटचेबल्स (१९४५)
8. रानडे, गांधी अँड जिन्ना (१९४३)
9. थॉट्स ऑन पाकिस्तान (१९४५)
10. व्हॉट काँग्रेस अँड गांधी हॅव्ह डन टू दि अनटचेबल्स (१९४५)
11. महाराष्ट्र एज ए लिंग्विस्टिक स्टेट (१९४५)
12. हू वर दि शुद्राज? (१९४६)
13. स्टेट्स अँड माइनॉरिटीज (१९४७)
14. हिस्ट्री ऑफ इंडियन करंसी अँड बँकिंग (१९४७)
15. द अनटचेबल्स: हू वर दे अँड व्हाय दी बिकम अनटचेबल्स (१९४८)
16. थॉट्स ऑन लिंग्विस्टीक स्टेट (१९५५)
17. बुद्ध अँड कार्ल मार्क्स (१९४६)
18. कम्यूनल डेडलाक अँड वे टू सॉल्व इट (१९४५)
19. बुद्ध अँड दी फ्युचर ऑफ हिज रिलीजन (१९५०)
20. फ्युचर ऑफ पार्लियामेन्ट्री डेमोक्रेसी (१९५१)
21. लिंग्विस्टिक स्टेट्स नीड्स फार चेक्स अँड बॅलेन्सेज (१९५३)
22. बुद्धिज्म अँड कम्यूनिज्म (१९५६)
23. द बुद्धा अँड हिज धम्मा (१९५७)
24. हिंदू वुमन: राइजिंग अँड फॉल

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: राइटिंग्स अँड स्पिचेस

महाराष्ट्र सरकारच्या शिक्षण विभागाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या साहित्याचे महत्त्व व मागणी लक्षात घेऊन त्यांच्या संपूर्ण साहित्याला अनेक खंडात प्रकाशित करण्याची योजना बनवलेली आहे. या योजने अंतर्गत आतापर्यंत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: राइटिंग्स अँड स्पिचेस (डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: लेखन आणि भाषणे) या नावाने इंग्रजी भाषेत २२ खंड प्रकाशित केले गेलेले आहेत. यांची किंमतही खूप कमी ठेवण्यात आली आहे. या योजनेच्या पहिल्या खंडाचे प्रकाशन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या जन्मदिनी १४ एप्रिल १९७९ रोजी झाले होते.

महाराष्ट्र सरकार द्वारा प्रकाशित ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: राइटिंग्स अँड स्पिचेस’च्या इंग्रजी खंडाचे महत्त्व व लोकप्रियता लक्षात घेऊन भारत सरकारच्या सामाजिक न्याय मंत्रालयाच्या 'डॉ. आंबेडकर प्रतिष्ठान'ने या खंडांचा हिंदी अनुवाद प्रकाशित करण्याची योजना आखली आहे, या योजनेच्या अंतर्गत आतापर्यंत "डॉ. आंबेडकर: संपूर्ण वाङ्मय" नावाने २१ खंड हिंदी भाषेत प्रकाशित करण्यात आले आहेत. या हिंदी खंडांच्या लोकप्रियतेचा अंदाज यावरूनच काढला जाऊ शकतो की, आतापर्यंत यांच्या अनेक आवृत्या प्रकाशित केल्या गेल्या आहेत आणि दिवसेंदिवस याची मागणी वाढतच जात आहे. हिंदी क्षेत्रात या संपूण वाङ्मयाने डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांचा प्रचार आणि प्रसार करण्यात महत्वपूर्ण भूमिका निभावली आहे.

एकूण ग्रंथसंपदा

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे पूर्ण झालेले ग्रंथ-पुस्तके आणि प्रबंध

अ.क्र.	मूळ नाव	मराठी नाव	लेखन/ प्रकाशन वर्ष	पृष्ठ संख्या	BAWS मधील	टीप
०१	ॲडमिनीस्ट्रेशन अँड फायनान्स ऑफ द ईस्ट इंडिया कंपनी		मे, १९१५	४१	खंड ६	एम.ए. साठीचा प्रबंध
०२	दि इव्हॉलुशन ऑफ द प्रॉव्हिन्शल फाइनॅन्स इन ब्रिटिश इंडिया		१९१७/१९२५	२४९	खंड ६	पीएच.डी. साठीचा प्रबंध
०३	द प्रोब्लेम ऑफ द रूपी: इट्स ओरिजीन अँड इट्स सोल्युशन	रुपयाची समस्या	१९२३	२७९	खंड ६	डी.एस.सी. साठीचा प्रबंध
०४	ॲन्हिलेशन ऑफ कास्ट	जातिव्यवस्थेचे निर्मूलन	मे, १९३६	५३	खंड १
०५	व्हिच वे टू इमॉन्सिपेशन		मे, १९३६	४३	खंड १८
०६	फेडरेशन वर्सेस फ्रिडम		७२	२९ जानेवारी १९३९/१९३९	खंड १
०७	पाकिस्तान ऑर द पार्टिशन ऑफ इंडिया (थॉट्स ऑफ पाकिस्तान)		डिसेंबर १९४०	४७८	खंड ८
०८	रानडे, गांधी अँड जिन्नाह	रानडे, गांधी आणि जीना	१९४८	पृष्ठ
०९	मीस्टर गांधी अँड द इमॉन्सिपेशन ऑफ द अनटचेबल्स		सप्टेंबर १९४३	पृष्ठ
१०	व्हॉट काँग्रेस अँड गांधी हॅव डन टू दी अनटचेबल्स		जून १९४५	पृष्ठ
११	कम्युनल डेडलॉक अँड अ वे टू सोल्व्ह इट		मे १९४६	पृष्ठ
१२	व्हू वर द शुद्राज	शूद्र पूर्वी कोण होते?	ऑक्टोबर १९४६	पृष्ठ
१३	अ क्रिटीक ऑप द प्रोपोझल्स ऑफ कॅबिनेट मिशन फॉर इंडियन कोन्स्टिट्युशन चेन्जेस इन सो फार ॲस दे अफेक्ट द शेड्युल्ड कास्ट्स (अनटचेबल्स)		१९४६	पृष्ठ
१४	द कॅबिनेट मिशन अँड द अनटचेबल्स		१९४६	पृष्ठ
१५	स्टेट्स अँड मायनोरिटीज		१९४७	पृष्ठ
१६	महाराष्ट्रा ॲस अ लिंग्विस्ट प्रोव्हिन्स		१९४८	पृष्ठ
१७	द अनटचेबल्स: हू वर दे अँड व्हाय दी बिकम अनटचेबल्स	अस्पृश्य: ते कोण होते व ते अस्पृश्य का बनले	ऑक्टोबर १९४८	पृष्ठ
१८	थॉट्स ऑन लिंग्विस्टीक स्टेट्स: अ क्रिटीक ऑफ द रिपोर्ट ऑफ द स्टेट्स रिकग्नाईझेशन कमिशन		प्रकाशनवर्ष १९५५	पृष्ठ
१९	द बुद्धा अँड हिज धम्मा	भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म	प्रकाशनवर्ष १९५७	पृष्ठ ३९९
२०	रिडल्स इन हिंदुइजम	हिंदू धर्मातील कोडे	प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
२१	डिक्शनरी ऑफ पाली लॅग्वेज (पाली-इंग्लिश)	पाली भाषेचा शब्दकोश	प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
२२	द पाली ग्रामर	पाली व्याकरण	प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
२३	वेटिंग फॉर अ व्हिझा	वेटिंग फॉर अ व्हिझा	१९३५-३६	पृष्ठ		आत्मचरित्र
२४	अ पिपल ॲट बे		प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
२५	अनटचेबल्स ऑर द चिल्ड्रेन ऑफ इंडिया'स गेटो		प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
२६	कॅन आय बी अ हिंदू?		प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
२७	व्हॉट द ब्राह्मिन्स हॅव डन टू द हिंदुस		प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
२८	एसे ऑफ भागवत गिता		प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
२९	इंडिया अँड कम्युनिझम		प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
३०	रिव्हॉल्युशन अँड काउंटर-रिव्हॉल्युशन इन एन्शण्ट इंडिया		प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
३१	द बुद्धा अँड कार्ल मार्क्स	बुद्ध आणि कार्ल मार्क्स	प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ
३२	कोन्स्टिट्युशन अँड कोन्स्टिट्युशनालिझम		प्रकाशनवर्ष	पृष्ठ

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची ग्रंथसंपदा

{२} Memoranda, Evidence and Statement's (टाचणे, पुरावे आणि निवेदने)

[33] On Franchise and Framing Constituencies (1919)

[34] Statement of Evidence to the Royal Commission of Indian Currency (1926)

[35] Protection of the Interests of the Depressed Classes (May 29, 1928)

[36] State of Education of the Depressed Classes in the Bombay Presidency (1928)

[37] Constitution of the Government of Bombay Presidency (May 17, 1929)

[38] A Scheme of Political Safeguards for the protection of the Depressed in the Future Constitution of a Self- governing India (1930)

[39] The Claims of the Depressed Classes for Special Represention (1931)

[40] Franchise and Tests of Untouchability (1932)

[41] The Cripps Proposals on Constitutional Advancement (July 18, 1942)

[42] Grievances of the Schedule Castes (Oct 29, 1942)

{३} Research Papers, Articles and Books Reviews (शोधपत्रे, लेख, पुस्तकांची पुनरावलोकने)

[43] Castes in India: Their Genius, Mechanism and Development (भारतातील जातीप्रथा)(1918)

[44] Mr. Russel and the Reconstruction of Society (1918)

[45] Small Holding In India and Their Remedies (1918)

[46] Currency and Exchanges (1925)

[47] The Present Problem of Indian Currency (Apr 1925)

[48] Report of Taxation Enquiry Committee (1926)

[49] Thoughts on the Repform of Legal Education in the Bombay Presidency (1936)

[50] The Rise and Fall of Hindu Women (1950)

[51] Need for checks and Balances (Apr 23, 1953)

[52] Buddha Pooja Path (Marathi) (Nov 1956)

{४} Preface and Forewords (प्रस्ताविक आणि )

[53] Forward to Untouchable Workers of Bombay City (1938)

[54] Forward to commodity Exchange (1947)

[55] Preface to the Essence of Buddhism (1948)

[56] Forward to Social Insurance and India (1948)

[57] Preface to Rashtra Rakshake Vaidik Sadhan (1948)

पत्रकारिता

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या पत्रकारितेला इ.स. १९२० मध्ये प्रारंभ झाला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे निश्चित भुमिकेतून पत्रकारितेकडे वळले होते. इ.स. १९१७ साली विविध जाती जमातींच्या मतदानाच्या अधिकारांच्या संदर्भात काही कर्त्या व्यक्तींच्या साक्षी काढण्यासाठी शासनाने साऊथबरो कमिशन नेमले होते. या कमिशनच्या निमित्ताने अस्पृश्यांच्या राजकीय हक्कांसाठी झगडण्याची प्रेरणा त्यांना मिळाली. त्यांना अस्पृश्यांचे म्हणणे जगाच्या वेशीवर टांगण्यासाठी आपल्याजवळ नेहमीसाठी एखादे साधन असावे असे वाटले. “पंखाशिवाय जसा पक्षी त्याप्रमाणे समाजात विचार प्रवृत्त करण्यासाठी वृत्तपत्राची गरज असते.” हेही त्यांना तीव्रपणे जाणवत होते आणि उपलब्ध वृत्तपत्रे तर विशिष्ट जातींचीच चाकरी करणारी अस्पृश्यांवर अन्यायच बहुतांशी करणारी होती. याचा अर्थ वृत्तपत्राविना अस्पृश्य समाज अनाथ होता. त्यांच्याजवळ विलक्षण अशा करुण कहाण्या होत्या. म्हणून या मूक समाजाच्या वेदना व विद्रोह प्रकट करण्यासाठी एखाद्या प्रकाशनपीठाची गरज होती. या गरजेतून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर पत्रकारितेकडे वळले.

पत्रकार व संपादक असलेल्या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी काढलेली वृत्तपत्रे

• मूकनायक
• बहिष्कृत भारत
• जनता
• समता
• प्रबुद्ध भारत

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची सर्व वृत्तपत्रे मराठी भाषेमध्ये प्रकाशित झालेत कारण मराठीच त्यावेळेची सामान्य जनतेची भाषा होती. कारण बाबासाहेबांचे कार्यक्षेत्र (कर्मभूमी) महाराष्ट्र होते आणि मराठी तिथली लोकभाषा आहे. सर्वांना ज्ञात आहे की, बाबासाहेब इंग्रजी भाषेचे ही प्रकांड विद्वान होते, परंतु त्यांनी आपली वृत्तपत्रे मराठी भाषेत यामुळे प्रकाशित केली कि त्या वेळी महाराष्ट्रातील दलित जनता जास्त शिकलेली नव्हती, ती केवळ मराठीत समझू शकत होती. मात्र त्याच वेळी महात्मा गांधी स्वत:ला दलितांचे हितचिंतक दाखविण्यासाठी आपले एक वृत्तपत्र ‘हरीजन’ इंग्रजी भाषेत प्रकाशित करत होते. मात्र त्यावेळी दलित जनतेला साधारणपणे इंग्रजी माहिती नव्हती.

स्फूट लेखन

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे स्फूट लेखन प्राधान्याने 'बहिष्कृत भारतात' आढळते. 'जनता' आणि 'प्रबुद्ध भारतात' स्फूट लेखन प्रकाशित होत असले तरी ते डॉ. बाबासाहेबांचे नव्हते. बहिष्कृत भारताच्या इ.स. १९२७ सालच्या पहिल्या वर्षाच्या अंकात आजकालचे प्रश्न या सदरांतर्गत तर दुसऱ्या वर्षी 'प्रासंगिक विचार' या सदराखाली त्यांचे स्फूटलेखन प्रकाशित झाले आहे. विषयांचे वैविध्य हे आणखी एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य होय.

बालविवाहाचे फलित, ब्राम्हण्याचे स्वरुप, वर्णाश्रमाचा प्रभाव, मंदिर प्रवेश, मातंग समाज, शुद्धिकार्य, सत्याग्रह, आर्यसमाजाचे कार्य, मनुस्मृती दहनाचे वादळ, सत्यशोधक चळवळीचा ध्येयवाद, सहभोजन, मजूर पक्ष, मिश्रविवाह, हिंदीकरण, देव, पुजारी व भक्त क्रांती, रोटी व्यवहार व बेटी व्यवहार, भिन्न वसाहती, व्यक्ती, सायमन कमिशन इत्यादी अशा अनेक विषयावर बाबासाहेबांनी लेखन केले.

भाषणे

बाबासाहेब हे एक उत्तम व प्रभावी वक्ते होते, त्यांची भाषणे नेहमी तर्कशुद्ध व विद्वत्तापूर्ण असे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी विविध विषयांवरील केलेली शेकडो भाषणे सुद्धा त्यांच्या साहित्याचा महत्त्वपूर्ण भाग आहे. बाबासाहेबांनी आपल्या संपूर्ण आयुष्यात ५३७ पेक्षाही अधिक भाषणे केलेली आहेत यातूनही त्यांचे विचार स्पष्ट होतात. सामाजिक भाषणे, राजकिय भाषणे, आर्थिक विषयावर भाषणे, धार्मिक भाषणे, संविधान सभेतील भाषणे, शेतकरी-कामगारांविषयीची भाषणे, स्त्रियांविषयी भाषणे अशाप्रकारच्या अनेक विषयांवर त्यांनी प्रभावी भाषणे केलेली आहेत.

पत्रे

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लिहिलेली पत्रे सुद्धा त्यांचा साहित्याचा एक भाग आहेत. त्यांनी लिहिलेल्या हजारों पत्रांतून त्याचे विचार स्पष्ट झालेले आहेत. बाबासाहेबांची पत्रे इंग्रजी, मराठी व काही इतर भाषेत आहेत.

हेही पहा

• आंबेडकरांचे तत्त्वज्ञान

बाह्य दुवे

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या साहित्याची संकेतस्थळे

• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर: संपूर्ण वाड्मय- २१ खंडांचे पीडिएफ
• आंबेडकरांच्या निवडक साहित्यकृती
• लेख व भाषणे - परराष्ट्र व्यवहार खात्याचे संकेतस्थळ
• इंग्रजीतील संपूर्ण साहित्य (पीडीएफ,ओपन सोर्स)
• ग्रंथाली प्रकाशन उपक्रम
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे सृजनात्मक साहित्य (हिंदी लेख)