"होळी" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
इतिहास न्याहाळा
← मागील फरकपुढील फरक →
Content deleted Content added
दृश्यविकिमजकूर
No edit summary
खूणपताका: मोबाईल संपादन मोबाईल वेब संपादन
No edit summary
खूणपताका: मोबाईल संपादन मोबाईल वेब संपादन
ओळ ५६: ओळ ५६:
[[कुडाळ]] तालुक्यातील शिवापूर गावातील गडक-यांची होळी- [[छत्रपती शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजां]]चा ऐतिहासिक वारसा जोपासणारे हे गाव.शिवापूर गाव हे शिवकालात नांदते गाव होते. मनोहर मनसंतोष किल्ल्यावर तीनशे गडकरींची तिथे वस्ती होती.स्वराज्यातील मावले जे मर्दानी खेळ त्यावेळी खेळत असत ती परंपरा या गावात आजही जोपासली आहे.आगीतून पलायन, नारळ जिंकणे अशा स्पर्धा आजही शिमगा उत्सवात खेळल्या जातात.होळीच्या दिवसात ‘जती’ च्या रूपात गायनाचा कार्यक्रम चालतो.[[धुलिवंदन|धुलीवंदना]]च्या दिवशी ओल्या मातीत लोळण घेण्याची प्रथा आजही जोपासली जाते.<ref>प्रहार, दिवाळी विशेषांक २०१३</ref>
[[कुडाळ]] तालुक्यातील शिवापूर गावातील गडक-यांची होळी- [[छत्रपती शिवाजी महाराज|छत्रपती शिवाजी महाराजां]]चा ऐतिहासिक वारसा जोपासणारे हे गाव.शिवापूर गाव हे शिवकालात नांदते गाव होते. मनोहर मनसंतोष किल्ल्यावर तीनशे गडकरींची तिथे वस्ती होती.स्वराज्यातील मावले जे मर्दानी खेळ त्यावेळी खेळत असत ती परंपरा या गावात आजही जोपासली आहे.आगीतून पलायन, नारळ जिंकणे अशा स्पर्धा आजही शिमगा उत्सवात खेळल्या जातात.होळीच्या दिवसात ‘जती’ च्या रूपात गायनाचा कार्यक्रम चालतो.[[धुलिवंदन|धुलीवंदना]]च्या दिवशी ओल्या मातीत लोळण घेण्याची प्रथा आजही जोपासली जाते.<ref>प्रहार, दिवाळी विशेषांक २०१३</ref>


==महाराष्ट्रातील आदिवासी जनजातीत==
===आदिवासी जमातीत===
सातपुडा पर्वत प्रदेशातील आदिवासी होळीच्या दरम्यान काठी उत्सव साजरा करतात.बाराव्या शतकापासून ही परंपरा सुरु असल्याचे दिसते. दागदागिने घालून, नक्षीकाम करून स्त्री- पुरुष यात सहभागी होतात. विविध वाद्यांच्या तालावर नृत्य केले जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/nashik-north-maharashtra-news/nashik/holy-celebration-in-various-tribal/articleshow/63116587.cms|शीर्षक=होळी रे होळी -Maharashtra Times|date=2018-02-28|work=Maharashtra Times|access-date=2018-04-16|language=mr}}</ref>
भारतातील आदिवासी जमातीत हा दिवस गुलाल उधळून, टिमक्या-ढोल वाजवून, नृत्य करून स्त्री-पुरुष उत्साहाने साजरा करतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=TmDRNTYw49EC&pg=PA155&dq=Holi+Purnima&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjW__vnm7vaAhXFMI8KHVrKBRwQ6AEILDAB#v=onepage&q=Holi%20Purnima&f=false|शीर्षक=Encyclopaedic Proचित्र of Indian Tribes|last=Sachchidananda|date=1996|publisher=Discovery Publishing House|isbn=9788171412983|language=en}}</ref> महाराष्ट्रातील [[आदिवासी]] जमातीतील लोकांत होळी हा सण उत्साहाने साजरा केला जातो. होळी साजरा करत असताना आदिवासी लोकांच्या भोजनामध्ये गोड पुरी, मासळी व गोड भात या पदार्थांचा समावेश असतो. सातपुडा पर्वत प्रदेशातील आदिवासी होळीच्या दरम्यान काठी उत्सव साजरा करतात. बाराव्या शतकापासून ही परंपरा सुरु असल्याचे दिसते. दागदागिने घालून, नक्षीकाम करून स्त्री-पुरुष यात सहभागी होतात. विविध वाद्यांच्या तालावर नृत्य केले जाते.<ref>{{स्रोत बातमी|url=https://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/nashik-north-maharashtra-news/nashik/holy-celebration-in-various-tribal/articleshow/63116587.cms|शीर्षक=होळी रे होळी -Maharashtra Times|date=2018-02-28|work=Maharashtra Times|access-date=2018-04-16|language=mr}}</ref>


==भारताच्या अन्य प्रांतात==
==भारताच्या अन्य प्रांतात==

१४:५७, ३१ जानेवारी २०१९ ची आवृत्ती

होळी
होळी

होळी हा भारतामध्ये विशेषत: उत्तर भारतामध्ये उत्साहाने साजरा होणारा एक रंगांचा सण आहे.[१] या सणाला "होळी पौर्णिमा" असेही संबोधले जाते. होलिकोत्सव, धूलिकोत्सव आणि रंगोत्सव म्हणजे होळी, धूळवड व रंगपंचमी अशी या उत्सवाची स्थाननिहाय विभागणी होते तर काही ठिकाणी एकत्रितरीत्या तो साजरा होतो साजरा होतो. फाल्गुनी पौर्णिमा या दिवसापासून पंचमीपर्यंत दोन दिवस ते पाच दिवस हा उत्सव साजरा केला जातो.

विविध प्रांतातील नावे

ह्या उत्सवाला "होलिकादहन" किंवा "होळी", "शिमगा", "हुताशनी महोत्सव", फाग,फागुन "दोलायात्रा", "कामदहन" अशा वेगवेगळ्या संज्ञा आहेत. कोकणात शिग्मो किंवा शिग्मा म्हणतात. [२]फाल्गुन महिन्याच्या शेवटच्या दिवशी साजरा होणाऱ्या ह्या लोकोत्सवाला "फाल्गुनोत्सव",आणि दुसऱ्या दिवशी सुरू होणाऱ्या वसंत ऋतूच्या आगमनानिमित्त "वसंतागमनोत्सव" किंवा "वसंतोत्सव" असेही म्हणण्यात येते. देशीनाममाला या ग्रंथात हेमचंद्र याने याला सुग्रीष्मक असे नाव दिले आहे.यातूनच ‘शिमगा’ असा अपभ्रंश तयार झाला असावा असे मानले जाते.[३]

धूळवड आणि रंगपंचमी

महाराष्ट्रात होळीच्या दिवशी समिधा म्हणून काही लाकडे मंत्रोच्चारात जाळण्यात येतात, आणि पेटलेल्या होळीभोवती 'बोंबा' मारत लोक प्रदक्षिणा घालतात.होळीला नारळ अर्पण करून नैवेद्य दाखविला जातो.महाराष्ट्रात पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखविण्याची पद्धती रूढ आहे.[४] होळी नंतर ५ दिवसांनी रंगपंचमी हा सण साजरा केला जातो.होळीच्या दुसऱ्या दिवशी धुलिवंदनाचा सण साजरा केला जातो.[५] याला' धुळवड' असेही म्हणतात. एकमेकांना गुलाल लावून रंगांची उधळण करणे, सर्वांनी एकत्र येणे, बंधूभाव आणि एकतेचे प्रतीक म्हणून याकडे पहिले जाते.

कृषी संस्कृतीतील महत्त्व

भारतातील शेतकरी वर्गात होळी या सणाचे विशेष महत्व आहे. पौराणिक इतिहास पाहता या सणाचे आणि कृष्ण-बलराम यांचे नाते दिसून येते. होळीच्या निमित्ताने या दोन्ही देवतांचे स्मरण आणि पूजा करतात. [६]या दिवशी हाती आलेल्या पिकाबद्दल देवाला धन्यवाद देण्यासाठी प्रार्थना करतात.[७] होळीच्या दुसऱ्या दिवशी गव्हांच्या ओंब्या भाजण्याची प्रथा आहे. या दिवसात गव्हाचे पीक तयार होते हे त्यामागील कारण असू शकते. नवीन पीक अग्नी देवतेला समर्पित करण्याचीही प्रथा आहे.[८]

आख्यायिका

होळीचा अग्नी
होळी

लहान मुलांना पीडा देणाऱ्या "होलिका", "ढुंढा", "पुतना" ह्यांसारख्या राक्षसींच्या दहनांच्या कथांमधे ह्या उत्सवाच्या परंपरेचा शोध काही लोक घेतात. (एका पौराणिक कथेनुसार भगवान विष्णुचा भक्त असलेल्या प्रल्हादला मारण्यासाठी हिरण्यकशिपूने धाडलेल्या होलिकादेवतेचा श्रीविष्णू देवाने वध केला होता. होलिकेला वर होता की तिला अग्नी जाळू शकणार नाही, परंतु प्रल्हादाला जाळ्ण्यासाठी तिने त्याला मांडीवर घेऊन अग्नीकुडांत प्रवेश केला. प्रल्हाद बचावला व होलिकेचे दहन झाले अशी आख्यायिका प्रचलित आहे.[९]

विद्वानांच्या मते हा उत्सव प्राचीन अग्निपूजन परंपरेचा आविष्कार आहे. होळीच्या सणाचे आज सगळीकडे प्रचलित असलेले स्वरूप पाहिले तर लक्षात येते ते असे की हा सण मुळात लौकिक पालळीवरचा असावा. त्यात कालांतराने उच्च संस्कृतीच्या लोकांकडून धार्मिक/सांस्कृतिक विधिविधानांची भर पडली असावी.

कोकणातील शिमगोत्सव / होलिकोत्सव

फाल्गुन महिन्यात येणारा शिमगा उत्सव शेतकरी वर्गाच्या निवांत काळात येतो.शेतीची कामे संपलेली असतात. शेतीची भाजवणी करून ठेवलेली असते.आता पेरणीच्या काळापर्यंत म्हणजे ६-७ जून पर्यंत (रोहिणी नक्षत्र ) विश्रांतीचा काळ असतो. त्यामुळे हा काळ कोकणात विशेष आनंदात शिमगा उत्सव साजरा करण्यासाठी वापरला जातो. [१०]कोकणात विशेषतः रत्नागिरी जिल्ह्यात शिमगा हा सण अधिक मोठ्या प्रमाणात साजरा होतो. तिथे हा सण सुमारे ५ ते १५ दिवस असतो. प्रथेप्रमाणे फाल्गुन पौर्णिमेला होळीचा मुख्य दिवस असतो. कोकणात काही ठिकाणी पौर्णिमेच्या रात्री होम केला जातो तर काही ठिकाणी पौर्णिमायुक्त प्रतिपदेला होम केला जातो; याला ‘भद्रेचा होम ‘ असे म्हणतात.

फाल्गुन शुक्ल पंचमीला काही ठिकाणी छोटी होळी लावतात आणि नंतर पुढचे काही दिवस गावात पालख्या फिरतात. काही ठिकाणी आधी पालख्या फिरतात आणि पौर्णिमेला प्रत्यक्ष होळी साजरी होते. याला ‘होम’ लागणे असा शब्दप्रयोग वापरतात. काही गावात होम झाल्यानंतरही गावात पालख्या फिरत राहतात अशी प्रथा दिसते.

पौर्णिमेला रात्री उशिरा होम लावला जातो. काही ठिकाणी त्यावर जिवंत कोंबडे लावतात. अशा वेळी तो होम रात्री बारापूर्वी लावतात. या कोंबड्याचा प्रसाद घरी नेऊन त्याचा प्रसाद घेतात, याला तिखटाचा सण म्हणतात. काही ठिकाणी रात्री बारा ते पहाते पाच या वेळात होम लावतात, यामध्ये पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखवतात, याला गोडाचा सण असे म्हटले जाते.

ग्रामदेवतेच्या मुख्य मंदिरासमोर पहिला होम लावायचा मान असतो.[११] हा होम झाल्यावर त्यातील निखारा किंवा राख घेऊन जातात व त्यावर गावातील ठिकठिकाणी होळी पेटवतात.[१२]

होल्टा होम-
कोकणात चिपळूण तालुक्यात सावर्डे येथे होल्टा होम प्रकार केला जातो. होळीच्या-होमाच्या आदल्या दिवशी, नैसर्गिक चंद्राच्या प्रकाशात मानकरी हा प्रकार खेळतात. श्री केदारनाथ देवस्थानचे मानकरी हातात जळती लाकडे घेऊन, उघडबंब आणि पायात चप्पल न घालता मैदानात दोन बाजूला उभे राहतात. दोन बाजूला उभे असलेले मानकरी एकमेकांवर ही जळती लाकडे फेकतात. असा खेळ काही वेळ खेळला जातो. यामध्ये कोणाला इजा होत नाही हा याचा विशेष म्हणावा लागेल.[१३]

कोकणात आसूद येथे होळीच्या सणाचा आनंद वेगवेगळ्या प्रकारे लुटतात. होळी अतिशय सुंदररीत्या सजवतात. रांगोळ्या काढतात. पताका लावतात. फुलांची सजावट करतात.. होळीची पूजा करून होळी भोवती फेर धरून लोकगीते म्हणतात. होळीच्या दिवशी बाहुला बाहुलीचे लग्न लावण्याची प्रथा आहे. त्यात संपूर्ण गाव सामील होते. वरात, मंगलाष्टके, आहेर, अल्पोपहार अशी धमाल असते.

किना-यावरील बंदरांवर होणारा शिमगा

शिमगा उत्सव हर्णै बंदर

कोकणाला लाभलेली समृद्ध किनारपट्टी आणि तिथे शतकानुशतके राहणारे कोळी बांधव आणि त्यांची कुटुंबे शिमगा उत्सवाच्या दुस-ऱ्या दिवशी आपापल्या होड्यांची पूजा करतात.[१४] मासेमारीसाठी पुरुष समुद्रावर जातात पण होळीच्या दुस-ऱ्या दिवशी मात्र होडीवर जाणायचा मान घरच्या स्त्रियांनाही मिळतो. म्हणून स्त्रियांसाठी हा विशेष उत्सवाचा दिवस असतो.या दिवशी पूजेचे सामान, फळे, खाद्यपदार्थ असे सगळे सामान सोबत घेवून पारंपरिक वेषात कुटुंबीय होडीवर जातात. काही लोक होडी समुद्रात नांगरून पूजा करतात तर काही समुद्रात होडीतून फेरी मारत मारत होडीत पूजा करतात.कलश स्थापून, घरातल्या देवीच्या टाकाचे पूजन होडीवर मध्यभागी करतात. त्यानंतर पारंपरिक नृत्य, गाणी, एकत्र जेवण असा आनंदाचा उत्सवही साजरा होतो.

केला पालखी व मुख्य विधी

छोट्या गावचे व त्या त्या वाडीचे देव किंवा ग्रामदैवते ही वर्षभर मंदिरात किंवा गावच्या मानकरी व्यक्तीच्या घरी पेटा-यात ठेवलेली असतात. शिमगा उत्सवात फाल्गुन शुक्ल पंचमी ते पौर्णिमा या काळात हे देव पालखीत बसून वाड्यावाड्यात फिरतात आणि भक्तांना दर्शन देतात.

गावातील ग्रामदेवतेचे जे देवस्थान असते तिथले पुरुष सदस्य या काळात पालख्या घेवून फिरतात.त्यासाठी गावातील घरे सजवली जातात. देवाच्या स्वागताची विशेष तयारी केलेली दिसते. महाप्रसादाचे आयोजन केले जाते. प्रत्येक गावची जी पालखी असते तिला ‘सान’ असे म्हणतात.या निमित्ताने जे गावजेवण होते त्याला ‘भंग’ असे म्हणतात.पालखीतून येणा-या स्त्री देवतांची ‘ओटी भरणे’ हा महिलांचा आस्थेचा विषय असतो. या पालख्या गावागावातून फिरतात त्यावेळी त्यांच्यासोबत असतो त्या गावातील लोक कलाकारांचा संच. आपापल्या स्थानिक परंपरा सांभाळण्याचा समृद्ध वारसा एका पिढीकडून दुस-या पिढीकडे अनेक दशके चालत आलेला दिसतो. नृत्याचे सादरीकरण हा शिमगा उत्सवातील अविभाज्य भाग. वेगवेगळी सोंगे धारण करून हे कलाकार लोकांचे मनोरंजन करताना दिसतात.काटखेळ, डेरानृत्य ,गौरीचा नाच,चवळी नृत्य ,जाखडी नृत्य,पुरुषमंडळीनी स्त्री वेश धारण करून केलेला तमाशा व त्यातील सवाल-जवाब,शंकासूर,नकटा यासारखी सोंगे असे विविध प्रकार या दरम्यान सादर केले जातात. ढोल-ताशाचे युवा पथक हे ही अलीकडील काळातील आकर्षण दिसून येते.शिमगा सणापूर्वी गावातून या खेळांचा सराव केला जातो. लोकनृत्याला गीताची आणि वाद्यवादनाची पूरक साथही केली जाते.पारंपरिक वेशभूषा करून हे नृत्य सादर केले जाते. होमासाठी सुरमाडाचे झाड निवडले जाते. या झाडात देवतेचा वास असतो अशी कोकणात धारणा आहे. या झाडाची आधी पूजा केली जाते व नंतर ते तोडले जाते.

गार्‍हाणे, खुणा काढणे

कोकणात ‘सहाण’ नावाची एक संकल्पना प्रचलित दिसते. शिमग्याचा होम झाल्यानंतर पालखीतील देवता एका दगडी चौथ-यासारख्या कौलारु जागेत ठेवल्या जातात. ही सहाण देवळासारखीच दिसते, पण तिचा वापर केवळ या उत्सवातच केला जातो. इतर वेळी तिथे देव ठेवले जात नाहीत.

विविध गावातील प्रथा

रत्नागिरीतील ओठी–नवेठ गावात शिमग्यात ‘होलदेव’ साजरा होतो.नवलाईदेवीच्या देवळात एक ५०-६० किलो वजनाचा एक दगड आहे. यालाच होलदेव म्हणतात. त्याची एक आख्यायिका प्रसिद्ध आहे असे मानले जाते.भद्रेचा होम ज्यावेळी पेटविला जातो त्यावेळी गावातील मानकरी आणि खास करून नवविवाहित तरूण हा होलदेव उचलतात आणि होळीभोवती एक प्रदक्षिणा घालतात अशी प्रथा आहे. देवळे महाल- या गावात ग्रामदेवता काळेश्वरी,चाफवली,मेघी,दाभोळे,कनकाडी,कारंजारी , या ग्रामदेवतांच्या पालख्या एकत्र उत्साहाने नाचविल्या जातात. कुडाळ तालुक्यातील शिवापूर गावातील गडक-यांची होळी- छत्रपती शिवाजी महाराजांचा ऐतिहासिक वारसा जोपासणारे हे गाव.शिवापूर गाव हे शिवकालात नांदते गाव होते. मनोहर मनसंतोष किल्ल्यावर तीनशे गडकरींची तिथे वस्ती होती.स्वराज्यातील मावले जे मर्दानी खेळ त्यावेळी खेळत असत ती परंपरा या गावात आजही जोपासली आहे.आगीतून पलायन, नारळ जिंकणे अशा स्पर्धा आजही शिमगा उत्सवात खेळल्या जातात.होळीच्या दिवसात ‘जती’ च्या रूपात गायनाचा कार्यक्रम चालतो.धुलीवंदनाच्या दिवशी ओल्या मातीत लोळण घेण्याची प्रथा आजही जोपासली जाते.[१५]

आदिवासी जमातीत

भारतातील आदिवासी जमातीत हा दिवस गुलाल उधळून, टिमक्या-ढोल वाजवून, नृत्य करून स्त्री-पुरुष उत्साहाने साजरा करतात.[१६] महाराष्ट्रातील आदिवासी जमातीतील लोकांत होळी हा सण उत्साहाने साजरा केला जातो. होळी साजरा करत असताना आदिवासी लोकांच्या भोजनामध्ये गोड पुरी, मासळी व गोड भात या पदार्थांचा समावेश असतो. सातपुडा पर्वत प्रदेशातील आदिवासी होळीच्या दरम्यान काठी उत्सव साजरा करतात. बाराव्या शतकापासून ही परंपरा सुरु असल्याचे दिसते. दागदागिने घालून, नक्षीकाम करून स्त्री-पुरुष यात सहभागी होतात. विविध वाद्यांच्या तालावर नृत्य केले जाते.[१७]

भारताच्या अन्य प्रांतात

उत्तर भारतातील व्रज भागात होळीचे महत्व विशेष आहे. येथे कृष्ण आणि होळी असे धार्मिक आचार प्रसिद्ध आहेत.[८] उत्तर भारतातील खेडेगावांत होळीचे महत्त्व विशेष आहे. लाकडे रचून त्याची होळी पेटविली जाते आणि युवक-युवती त्याभोवती नृत्य करतात. बनारस मधील लहान गावात पुरोहितांनी होळीच्या अग्नीवरून चालत जाण्याची प्रथा आहे.[१८]

महाराष्ट्र

पुरणपोळी

महाराष्ट्रात होळीच्या अग्नीला पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखविण्याची प्रथा आहे.

प. बंगाल

बंगाल प्रांतात हा दिवस उत्साहाने साजरा केला जातो. वैष्णव संप्रदायात "गौरपौर्णिमा" या नावाने हा दिवस चैतन्य महाप्रभू यांची जन्मतिथी म्हणून श्रीकृष्ण जन्माष्टमी प्रमाणेच भक्तिभावाने साजरा केला जातो.[१९]

ईशान्य भारत

ईशान्य भारतात विशेषकरून मणिपूर मधील विष्णुपुरी भागात महिला होळीचा दिवस आनंदाने साजरा करतात.[२०]

राजस्थान

या प्रदेशात एकमेकांवर गुलाल उधळून महिला-पुरुष होळी साजरी करतात.[२१] राजस्थानात संस्थान म्हणून मान्यता असताना तत्कालीन रितीप्रमाणे होळीच्या दिवशी विशेष दरबार भरत असे.[२२]

गुजरात

गुजरातमध्ये एक आठवडा होळीचा आनंद साजरा केला जातो.[२३]

चित्रदालन

  • दिल्ली येथील होळी रंग विक्री दुकान
    दिल्ली येथील होळी रंग विक्री दुकान
  • होलिका दहन
    होलिका दहन
  • कोकणातील होळी
    कोकणातील होळी
  • पारंपरिक पालखी नृत्य
    पारंपरिक पालखी नृत्य
  • दापोली शिमगा महोत्सव पालखी पूजा
    दापोली शिमगा महोत्सव पालखी पूजा
  • शिमगा सोंग नकटा
    शिमगा सोंग नकटा
  • दापोली शिमगा महोत्सव
    दापोली शिमगा महोत्सव
  • उत्तर भारतीय होळीचे ऐतिहासिक चित्र
    उत्तर भारतीय होळीचे ऐतिहासिक चित्र
  • रंगपंचमी
    रंगपंचमी
  • सहाणेवर बसलेले देव
    सहाणेवर बसलेले देव
  • शिमगा उत्सव लोकनृत्य
    शिमगा उत्सव लोकनृत्य
  • शिमगा पूजेसाठी जाणारे कोळी बंधू भगिनी
    शिमगा पूजेसाठी जाणारे कोळी बंधू भगिनी
  • होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला
    होडी पूजन साहित्य नेणा-या महिला

हे सुद्धा पहा

बाह्य दुवे

विकिमीडिया कॉमन्सवर संबंधित संचिका आहेत
  • http://www.marathimati.com/maharashtra/culture/festivals/holi-festival/. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  • http://www.aisiakshare.com/node/2543/. Missing or empty |title= (सहाय्य)

संदर्भ

  1. ^ Nigosian, S. A. (2015-12-30). (इंग्रजी भाषेत). Springer. ISBN 9781349135028 https://books.google.co.in/books?id=VZ6vCwAAQBAJ&pg=PA108&dq=Faiths+about+Holi+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjx_s-Thr7aAhUGvo8KHbtmBRAQ6AEILDAB#v=onepage&q=Faiths%20about%20Holi%20festival&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  2. ^ Crooke W. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0015587X.1914.9718804?journalCode=rfol20. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  3. ^ भारतीय संस्कृती कोश खंड दहावा
  4. ^ Kadodwala, Dilip (2004-11). (इंग्रजी भाषेत). Evans Brothers. ISBN 9780237528621 https://books.google.co.in/books?id=gMDhwFnDCJgC&printsec=frontcover&dq=festival+of+holi&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj9tLXAwrnaAhUOT48KHbuPArgQ6AEIJjAA#v=onepage&q=festival%20of%20holi&f=false. |date= मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य); Missing or empty |title= (सहाय्य)
  5. ^ GURAV, Dr MAHADEV D. (इंग्रजी भाषेत). Lulu.com. ISBN 9781387136025 https://books.google.co.in/books?id=WKQ0DwAAQBAJ&pg=PA68&dq=rangpanchmi+and+Holi+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiMzo3Ohr7aAhWK6Y8KHf1qAwIQ6AEILDAB#v=onepage&q=rangpanchmi%20and%20Holi%20festival&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  6. ^ Sanford, A. Whitney (2012). (इंग्रजी भाषेत). University Press of Kentucky. ISBN 0813134129 https://books.google.co.in/books?id=S0-TE-Lvh4sC&pg=PA125&dq=Agriculture+and+Holi&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiD2Ya7xLnaAhVJrY8KHX-sBoIQ6AEIJjAA#v=onepage&q=Agriculture%20and%20Holi&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  7. ^ https://books.google.co.in/books?id=gMDhwFnDCJgC&printsec=frontcover&dq=Holi&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiewtaG6bfaAhVJO48KHYdJCMIQuwUIKTAA#v=onepage&q=Holi&f=false भाषा=इंग्लिश
  8. ^ a b Raj, Selva J.; Dempsey, Corinne G. (2010-01-12). (इंग्रजी भाषेत). SUNY Press. ISBN 9781438429816 https://books.google.co.in/books?hl=en&lr=&id=hEJ-vMgbSlwC&oi=fnd&pg=PA37&dq=agricultural+aspect+of+Holi+festival&ots=L_VMc5zdMV&sig=TCWMESx3ZgvQuwjCBsehT-m94ro#v=onepage&q=agricultural%20aspect%20of%20Holi%20festival&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  9. ^ Moncrieffe, Karen (2015-12-03). (इंग्रजी भाषेत). Andrews UK Limited. ISBN 9780857471697 https://books.google.co.in/books?id=CBJDCwAAQBAJ&pg=PT68&dq=Mythological+story+of+Holi+festival&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi80uPEyLnaAhULpI8KHVvlDaQQ6AEIPDAE#v=onepage&q=Mythological%20story%20of%20Holi%20festival&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  10. ^ Khobarekara, Viṭhṭhala Gopāḷa (2002). (इंग्रजी भाषेत). Snehavardhan Publishing House https://books.google.co.in/books?id=b4BuAAAAMAAJ&q=Holi+festival+in+Konkan&dq=Holi+festival+in+Konkan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjWxcHyx7naAhVMYo8KHbG5CpUQ6AEILzAB. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  11. ^ कात्रे मंदार. https://www.maayboli.com/node/41919. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  12. ^ प्रहार’ दिवाळी विशेषांक २०१३
  13. ^ समीर जाधव (पृ. १०२) ‘प्रहार’ दिवाळी विशेषांक २०१३ 
  14. ^ Naik,Talathi,Ulman. (PDF) http://www.indiaenvironmentportal.org.in/चित्रs/Traditional%20fishing%20practices.pdf. Missing or empty |title= (सहाय्य)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  15. ^ प्रहार, दिवाळी विशेषांक २०१३
  16. ^ Sachchidananda (1996). (इंग्रजी भाषेत). Discovery Publishing House. ISBN 9788171412983 https://books.google.co.in/books?id=TmDRNTYw49EC&pg=PA155&dq=Holi+Purnima&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjW__vnm7vaAhXFMI8KHVrKBRwQ6AEILDAB#v=onepage&q=Holi%20Purnima&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  17. ^ Maharashtra Times. 2018-02-28 https://maharashtratimes.indiatimes.com/maharashtra/nashik-north-maharashtra-news/nashik/holy-celebration-in-various-tribal/articleshow/63116587.cms. 2018-04-16 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  18. ^ Frazer, James George (2012-04-26). (इंग्रजी भाषेत). Cambridge University Press. ISBN 9781108047418 https://books.google.co.in/books?id=gW3lHH32tvQC&pg=PA2&dq=Holi+festival+in+North+India&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwixi4my_sPaAhULpI8KHXBhAqUQ6AEILjAB#v=onepage&q=Holi%20festival%20in%20North%20India&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  19. ^ Bhatia, Varuni (2017-08-09). (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. ISBN 9780190686253 https://books.google.co.in/books?id=yFsvDwAAQBAJ&pg=PA153&dq=Holi+Purnima&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjW__vnm7vaAhXFMI8KHVrKBRwQ6AEIMjAC#v=onepage&q=Holi%20Purnima&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  20. ^ Ghosh, G. K.; Ghosh, Shukla (1997). (इंग्रजी भाषेत). APH Publishing. ISBN 9788170248972 https://books.google.co.in/books?id=IpVXpfA663IC&pg=PA64&dq=Holi+Purnima&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjW__vnm7vaAhXFMI8KHVrKBRwQ6AEIJjAA#v=onepage&q=Holi%20Purnima&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  21. ^ Planet, Lonely (2017-10-01). (इंग्रजी भाषेत). Lonely Planet. ISBN 9781787012332 https://books.google.co.in/books?id=0LU7DwAAQBAJ&pg=PT38&dq=Holi+festival+in+rajasthan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiD0_WO_MPaAhUHuI8KHSpNCDsQ6AEILDAB#v=onepage&q=Holi%20festival%20in%20rajasthan&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  22. ^ Mathur, Pushpa Rani (1994). (इंग्रजी भाषेत). Abhinav Publications. ISBN 9788170172932 https://books.google.co.in/books?id=HnZKSg4crdcC&pg=PA27&dq=Holi+festival+in+rajasthan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiD0_WO_MPaAhUHuI8KHSpNCDsQ6AEIMjAC#v=onepage&q=Holi%20festival%20in%20rajasthan&f=false. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  23. ^ Yājñika, Hasu (2002-01-01). (इंग्रजी भाषेत). National Book Trust, India. ISBN 9788123737829 https://books.google.co.in/books?id=3B7aAAAAMAAJ&q=Holi+festival+in+Gujrat&dq=Holi+festival+in+Gujrat&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjA9YHS_cPaAhULpI8KHXBhAqU4ChDoAQhCMAY. Missing or empty |title= (सहाय्य)
"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=होळी&oldid=1662951" पासून हुडकले