"वेरूळ लेणी" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
इतिहास न्याहाळा
← मागील फरकपुढील फरक →
Content deleted Content added
दृश्यविकिमजकूर
ज (चर्चा | योगदान)
५७,२९९ edits
No edit summary
ओळ ५८: ओळ ५८:
* [[अजिंठा लेणी]]
* [[अजिंठा लेणी]]
* [[अजिंठा-वेरुळची लेणी]]
* [[अजिंठा-वेरुळची लेणी]]
* [[महाराष्ट्रातील जागतिक वारसा स्थळे]]

==संदर्भ==
{{संदर्भयादी}}
== बाह्य दुवे ==
{{कॉमन्स वर्ग|Ellora Caves|वेरूळ लेणी}}
{{महाराष्ट्रातील लेणी}}
{{भारतीय बौद्ध लेणी}}
{{भारतातील जागतिक वारसा स्थाने}}

[[वर्ग:औरंगाबाद जिल्हा]]
[[वर्ग:महाराष्ट्रातील उत्खनन स्थळे]]
[[वर्ग:महाराष्ट्रामधील पर्यटन]]
[[वर्ग:शिल्पकला]]
[[वर्ग:बौद्ध लेणी]]
[[वर्ग:महाराष्ट्रातील लेणी]]
[[वर्ग:हिंदू संस्कृती]]
[[वर्ग:जागतिक वारसा स्थाने]]{{इतिहास लेखन}}
{{हा लेख|वेरूळ लेणी|वेरूळ}}
{{माहितीचौकट ऐतिहासिक स्थळ
| name = वेरूळची लेणी
| image = Kailasha temple at ellora.JPG
| image_size = 300
| caption = कैलाशनाथ मंदिराच्या गुहेत 16, खडकाच्या सर्वात वरून पाहिलेले दृश्य
| type =
| coordinates = {{coord|20.0268|75.1771|display=inline,title}}
| locmapin = India Maharashtra#India
| location = जिल्हा औरंगाबाद, [[महाराष्ट्र]], भारत
| area =
| built =
| designation1 = WHS |जागतिक वारसास्थळ
| designation1_date = [[List of World Heritage Sites by year of inscription#1983 (7th session)|१९८३ साली घोषित]] <small>(7th [[World Heritage Committee|session]])</small>
| designation1_number = [http://whc.unesco.org/en/list/243 क्र. २४३]
| designation1_criteria = i, iii, vi
| designation1_type = सांस्कृतिक
| designation1_free1name = [http://whc.unesco.org/en/list/?search=&search_by_country=&type=&media=&region=&order=region युनेस्को क्षेत्र]
| designation1_free1value = [[List of World Heritage Sites in Southern Asia|आशिया-पॅसिफिक]]
}}
{{बौद्ध पवित्रस्थळे}}
[[File:Ellora Caves - panoramio (8).jpg|thumb|वेरूळ लेणी]]
[[File:Ellora cave16 001.jpg|thumb|कैलास मंदिर]]
[[File:Ellora cave10 002.jpg|thumb|लेणे क्र. १० स्तूपातील बुद्धमूर्ती]]
'''वेरूळची लेणी''' (''Ellora Caves'') [[औरंगाबाद]] शहरापासून अवघ्या ३० कि. मी. अंतरावरील [[वेरूळ]] गावातील जगप्रसिद्ध [[लेणी]] आहे. ही सह्याद्रीच्या सातमाळा पर्वत रांगेतील [[वेरूळ]] परिसरात साधारणतः पाचव्या ते दहाव्या शतकाच्या कालखंडात [[डोंगर|डोंगरकड्यात]] कोरलेली १७ [[हिंदू]], १२ [[बौद्ध]] आणि ५ [[जैन]] अशी एकूण ३४ [[लेणी]] आहेत. इ.स. १९५१ साली [[भारत सरकार]]ने वेरूळ लेणी हे राष्ट्रीय स्मारक असल्याचे घोषित केले आणि त्यानंतर ती भारत सरकारच्या पुरातत्व विभागाकडे सोपवण्यात आले. [[युनेस्को]]ने १९८३ मध्ये वेरूळच्या लेण्यांचा समावेश [[जागतिक वारसा स्थान|जागतिक वारसास्थळांच्या]] यादीत केला आहे.<ref>https://www.loksatta.com/majhe-jug-news/articles-in-marathi-on-ajanta-and-verul-caves-1572658/</ref><ref>http://whc.unesco.org/en/list/243</ref>

==निर्मिती==
या लेण्यांची निर्मिती सातव्या ते नवव्या शतकाच्या दरम्यान झाली असे मानले जाते.या लेण्यातील प्रसिद्ध अशा कैलास मंदिराची निर्मिती राष्ट्रकूट राजा कृष्ण (प्रथम) याच्या काळात झालेली आहे. <ref>http://bharatdiscovery.org/india/%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82</ref>
या लेण्यापैकी १५ क्रमांकाच्या गुहेतील मागच्या भिंतीवर राष्ट्रकूट राजा दंतीदुर्ग याचा शिलालेख आहे.इसवी सनाच्या ७५३ ते ७५७ या काळातील हा लेख आहे. कैलास लेणे निर्माण करणारा राजा कृष्ण (पहिला)हा दंतीदुर्ग राजाचा काका होता.कैलास लेण्याची निर्मिती ही इसवी सनाच्या ७५७ ते ७८३ या काळातील असावी असे यावरून समजते.<ref>http://asi.nic.in/asi_monu_whs_ellora.asp भाषा=इंग्लिश </ref>

==आंतरराष्ट्रीय स्मारक==
[[File:Ellora Caves - Carvings.JPG|thumb|बुद्ध मुर्ती]]
[[File:Ellora Kailash temple overview.jpg|thumb|शिल्पांकित स्तंभ]]
१९व्या शतकात भारतात ब्रिटिशांची राजवट असताना वेरूळ दुर्लक्षित होते. मूर्तीचेही घुसखोरांमुळे किंवा काळाच्या ओघात नुकसान झाले होते. ब्रिटिशांनी दुरुस्तीचे थोडफार प्रयत्न केले. तथापि स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर १९६०च्या दशकात या लेण्यांची काळजी घेण्याचा प्रयत्न सुरू झाला. या काळात अजिंठा-वेरूळचा आंतरराष्ट्रीय दर्जाची पर्यटनस्थळे म्हणून प्रसार सुरू झाला.

==कैलास लेणे==
या लेणींमधील कैलास लेणे हे स्थापत्य आणि शिल्पकलेचा मेळ असून ते लेणे प्राचीन [[शिल्पकला|शिल्पकले]]च्या कळसाप्रमाणे आहे. `आधी कळस, मग पाया' ही संतोक्ती या ठिकाणी प्रत्यक्षात अवतरली आहे. कैलास लेणे हे एका सलग पाषाणखंडात कोरलेले अतिशय भव्य लेणे आहे. ते डोंगराच्या पठारावरून खाली कोरत आणले आहे.<ref>https://books.google.co.in/books?id=QbAue3-KXAoC&q=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0+%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&dq=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0+%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4_PGB9JHaAhUIuo8KHaGAARcQ6AEIKTAA</ref>

==रचना==
[[File:027 Cave 11, Buddha from Side (33996998582).jpg|thumb|लेणे क्र. ११ मधील बुद्ध शिल्प]]
[[File:2 Mahavira dans la grotte Jain Indra Sabha Ellora cave India.jpg|thumb|[[महावीर]] यांचे शिल्प]]
[[File:Ellora cave29 Shiva-Parvati-Ravana.jpg|thumb|लेणे क्र. २९ शिव पार्वती - रावण शिल्प]]
भव्य द्वार मंडप, दोन अति उंच स्तंभ, पूर्ण आकाराचा दगडात कोरलेला भव्य [[हत्ती]], त्यावरील शिल्पकला हे सारे विलक्षण आहे. [[पुराणे|पुराणातील]] शैव प्रतिमा आणि प्रसंग या लेण्यात चितारलेले आहेत.

दहाव्या क्रमांकाची विश्वकर्मा लेणी दुमजली आहेत. त्यात खिडक्या आहेत. या ठिकाणी [[चैत्य]] [[विहार]] आणि [[स्तूप]] असून स्तूपात बैठी [[बुद्ध]]मूर्ती आहे. या वास्तूत जे स्तंभ कोरलेले आहेत त्यावर नृत्य व संगीतात मग्न असलेल्या शिल्पाकृती कोरलेल्या आहेत. क्र.११ ची गुंफा म्हणजे तिमजली मठ आहे. क्र. २१ ची गुंफा रामेश्वर गुंफा या नावाने प्रसिद्ध आहे. [[घारापुरी]] येथील [[एलिफंटा लेणी|एलिफंटा लेण्यातील]] शिल्पकलेशी साधर्म्य असलेली क्र. २९ चे लेणे लेणी शिवशिल्पांनी व्यापलेले आहे. क्र. ३२ ची गुंफा [[जैन]] पंथीयांचा प्रभाव असलेली आहे. या लेण्याच्या छतावर सुंदर कमळाकृती कोरलेली आहे. सिंहारूढ यक्षीचे शिल्पही या गुंफेत आहे. ही गुंफाही दुमजली आहे.

==जैन लेणी समूह==
जैन धर्मीयांची क्र. ३० ते ३४ ही एकूण पाच गुहा-मंदिरे येथे आहेत. त्यात इंद्रसभा, छोटा कैलास आणि जगन्नाथ सभा पाहावयास मिळतात. तत्कालीन बौद्ध-हिंदू लेणी शिल्पकलेचा या जैन लेण्यांवर प्रभाव जाणवतो. या लेण्यांतील छोटा कैलास शिल्पाकृती म्हणजे हिंदू कैलासाची छोटी प्रतिकृती असावी असे वाटते. ही लेणी एक मजलीच असून ती एकमेकांना आतून जोडली आहेत. विशाल आकाराचा हत्ती आणि कलापूर्ण स्तंभासह सूक्ष्म कलाकुसर, आकर्षक तोरणे अशी शिल्पकला येथे पहायला मिळते. २३ वे तीर्थंकर पार्श्वनाथ यांची विशाल मूर्ती हे येथील वैशिष्ट्य आहे. याशिवाय इंद्र, गोमटेश्वर यांची शिल्पेही येथे पाहावयास मिळतात.<ref>https://www.loksatta.com/vasturang-news/ajanta-ellora-caves-heaven-of-earth-635527/</ref>

==हे सुद्धा पहा==
* [[वेरूळ]]
* [[अजिंठा]]
* [[अजिंठा लेणी]]
* [[अजिंठा-वेरूळची लेणी]]
* [[महाराष्ट्रातील जागतिक वारसा स्थळे]]
* [[महाराष्ट्रातील जागतिक वारसा स्थळे]]


१२:५०, ३१ मार्च २०१८ ची आवृत्ती

विकिपीडियातील इतिहासविषयक लेखात पाळावयाचे लेखनसंकेत
हा लेख वेरूळ लेणी याबद्दल आहे. या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, वेरूळ.


वेरूळ लेणी
कैलाशनाथ मंदिराच्या गुहेत 16, खडकाच्या सर्वात वरून पाहिलेले दृश्य
स्थान जिल्हा औरंगाबाद, महाराष्ट्र, भारत
प्रकार सांस्कृतिक
कारण i, iii, vi
सूचीकरण १९८३ साली घोषित (7th session)
नोंदणी क्रमांक क्र. २४३
युनेस्को क्षेत्र आशिया-पॅसिफिक
बौद्ध तीर्थस्थळे
चार मुख्य स्थळे
चार अतिरिक्त स्थळे
इतर स्थळे
नंतरची स्थळे
वेरूळ लेणी
कैलास मंदिर
लेणे क्र. १० स्तूपातील बुद्धमूर्ती

वेरूळ लेणी (Ellora Caves) औरंगाबाद शहरापासून अवघ्या ३० कि. मी. अंतरावरील वेरूळ गावातील जगप्रसिद्ध लेणी आहे. ही सह्याद्रीच्या सातमळा पर्वत रांगेतील वेरूळ परिसरात साधारणतः पाचव्या ते दहाव्या शतकाच्या कालखंडात डोंगरकड्यात कोरलेली १७ हिंदू, १२ बौद्ध आणि ५ जैन अशी एकूण ३४ लेणी आहेत. इ.स. १९५१ साली भारत सरकारने वेरूळ लेणी हे राष्ट्रीय स्मारक असल्याचे घोषित केले आणि त्यानंतर ती भारत सरकारच्या पुरातत्व विभागाकडे सोपवण्यात आले. युनेस्कोने १९८३ मध्ये वेरूळ लेण्यांचा समावेश जागतिक वारसास्थळांच्या यादीत केला आहे.[१][२]

निर्मिती

या लेण्यांची निर्मिती सातव्या ते नवव्या शतकाच्या दरम्यान झाली असे मानले जाते.या लेण्यातील प्रसिद्ध अशा कैलास मंदिराची निर्मिती राष्ट्रकूट राजा कृष्ण (प्रथम) याच्या काळात झालेली आहे. [३] या लेण्यापैकी १५ क्रमांकाच्या गुहेतील मागच्या भिंतीवर राष्ट्रकूट राजा दंतीदुर्ग याचा शिलालेख आहे.इसवी सनाच्या ७५३ ते ७५७ या काळातील हा लेख आहे. कैलास लेणे निर्माण करणारा राजा कृष्ण (पहिला)हा दंतीदुर्ग राजाचा काका होता.कैलास लेण्याची निर्मिती ही इसवी सनाच्या ७५७ ते ७८३ या काळातील असावी असे यावरून समजते.[४]

आंतरराष्ट्रीय स्मारक

बुद्ध मुर्ती
शिल्पांकित स्तंभ

१९व्या शतकात भारतात ब्रिटिशांची राजवट असताना वेरुळ दुर्लक्षित होते. मूर्तीचंही घुसखोरांमुळे किंवा काळाच्या ओघात नुकसान झाले होते. ब्रिटिशांनी दुरुस्तीचे थोडफार प्रयत्न केले. तथापि स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर १९६०च्या दशकात या लेण्यांची काळजी घेण्याचा प्रयत्न सुरु झाला. या काळात अजिंठा-वेरूळचा आंतरराष्ट्रीय दर्जाची पर्यटनस्थळे म्हणून प्रसार सुरू झाला.

इतिहास

हा लेणीसमूह व्यापारी मार्गावर असल्याने तत्कालीन समाजाच्या दृष्टीपथात राहिला. राजघराण्यातील व्यक्ती तसेच उत्साही अभ्यासू प्रवासी यांनी या लेण्यांना दिलेल्या भेटीची नोंद सापडते.दहाव्या शतकात अरब प्रवासी अल-मस-उदी याने येथे भेट दिली आहे.बहामनी सुलतान गंगू याने येथे आपला तळ ठोकला आणि ही लेणी पाहिला असाही संदर्भ आढळतो. फिरीस्ता,मालेट यासारख्या परदेशी प्रवासी अभ्यासकांनी येथे भेट दिल्याचे दिसते. हे लेणी काही काळ हैदराबादच्या निजामाच्या नियंत्रणात होती. [५]

कैलास लेणे

या लेणींमधील कैलास लेणे हे स्थापत्य आणि शिल्पकलेचा मेळ असून प्राचीन शिल्पकलेचा तो कळसाप्रमाणे होय. `आधी कळस, मग पाया' ही संतोक्ती या ठिकाणी प्रत्यक्षात अवतरली आहे. कैलास लेणे हे एका सलग पाषाणखंडात कोरलेलं अतिशय भव्य आणि विस्तारित खूप मोठं लेणं आहे आणि ते डोंगराच्या पठारावरून खाली कोरलेलं आहे.

रचना

लेणे क्र. ११ मधील बुद्ध शिल्प
महावीर यांचे शिल्प
लेणे क्र. २९ शिव पार्वती - रावण शिल्प

भव्य द्वार मंडप, दोन अति उंच स्तंभ, पूर्ण आकाराचा दगडात कोरलेला भव्य हत्ती, त्यावरील शिल्पकला हे सारं लक्षणीय आहे. पुराणातील शैव प्रतिमा आणि प्रसंग या लेण्यात चितारलेले आहेत.

दहाव्या क्रमांकाची विश्वकर्मा लेणी दुमजली आहेत. त्यात खिडक्या आहेत. या ठिकाणी चैत्य विहार आणि स्तूप असून स्तुपात बैठी बुद्धमूर्ती आहे. या वास्तूत जे स्तंभ कोरलेले आहेत त्यावर नृत्य व संगीतात मग्न असलेल्या शिल्पाकृती कोरलेल्या आहेत. क्र.११ ची गुंफा म्हणजे तिमजली मठ आहे. क्र. २१ ची गुंफा रामेश्वर गुंफा या नावाने प्रसिद्ध आहे. घारापुरी येथील एलिफंटा लेण्यातील शिल्पकलेशी साधर्म्य असलेली क्र. २९ ची लेणी शिव शिल्पांनी व्यापलेली आहे. क्र. ३२ ची गुंफा जैन पंथियांचा प्रभाव असलेली आहे. या लेण्याच्या छतावर सुंदर कमळाकृती कोरलेली आहे. सिंहारूढ यक्षीचे शिल्पही या गुंफेत आहे. ही गुंफाही दुमजली आहे.

जैन लेणी समूह

जैन धर्मीयांची (एकूण पाच) क्र. ३० ते ३४ ही गुहा-मंदिरे येथे आहेत. त्यात इंद्रसभा, छोटा कैलास आणि जगन्नाथ सभा पाहावयास मिळतात. तत्कालीन बौद्ध-हिंदू लेणी शिल्पकलेचा या जैन लेण्यांवर प्रभाव जाणवतो. या लेण्यांतील छोटा कैलास शिल्पाकृती म्हणजे हिंदू कैलासाची छोटी प्रतिकृती असावी असे वाटते. या लेण्या एक मजलीच असून त्याची आतून जोडणी करण्यात आली आहे. विशाल आकाराचा हत्ती आणि कलापूर्ण स्तंभासह सूक्ष्म कलाकुसर, आकर्षक तोरणे अशी शिल्पकला येथे पहायला मिळते. २३ वे तीर्थंकर पार्श्वनाथ यांची विशाल मूर्ती हे येथील वैशिष्टय़ आहे. याशिवाय इंद्र, गोमटेश्वर यांची शिल्पेही येथे पाहावयास मिळतात.[६]

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

  1. ^ "स्थापत्यकलेतील आश्चर्य". Loksatta. 2017-10-20. 2018-03-31 रोजी पाहिले.
  2. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "Ellora Caves". whc.unesco.org (इंग्रजी भाषेत). 2018-03-31 रोजी पाहिले.
  3. ^ "एलोरा की गुफ़ाएं - भारतकोश, ज्ञान का हिन्दी महासागर". bharatdiscovery.org (हिंदी भाषेत). 2018-03-31 रोजी पाहिले.
  4. ^ "Ellora Caves, Maharashtra - Archaeological Survey of India". asi.nic.in. 2018-03-31 रोजी पाहिले.
  5. ^ "Ellora Caves, Maharashtra - Archaeological Survey of India". asi.nic.in. 2018-03-31 रोजी पाहिले.
  6. ^ "वेरुळ लेणी : भूलोकीचा स्वर्ग". Loksatta. 2014-06-28. 2018-03-31 रोजी पाहिले.

बाह्य दुवे

विकिपीडियातील इतिहासविषयक लेखात पाळावयाचे लेखनसंकेत
हा लेख वेरूळ लेणी याबद्दल आहे. या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, वेरूळ.


वेरूळची लेणी
कैलाशनाथ मंदिराच्या गुहेत 16, खडकाच्या सर्वात वरून पाहिलेले दृश्य
स्थान जिल्हा औरंगाबाद, महाराष्ट्र, भारत
प्रकार सांस्कृतिक
कारण i, iii, vi
सूचीकरण १९८३ साली घोषित (7th session)
नोंदणी क्रमांक क्र. २४३
युनेस्को क्षेत्र आशिया-पॅसिफिक
बौद्ध तीर्थस्थळे
चार मुख्य स्थळे
चार अतिरिक्त स्थळे
इतर स्थळे
नंतरची स्थळे
वेरूळ लेणी
कैलास मंदिर
लेणे क्र. १० स्तूपातील बुद्धमूर्ती

वेरूळची लेणी (Ellora Caves) औरंगाबाद शहरापासून अवघ्या ३० कि. मी. अंतरावरील वेरूळ गावातील जगप्रसिद्ध लेणी आहे. ही सह्याद्रीच्या सातमाळा पर्वत रांगेतील वेरूळ परिसरात साधारणतः पाचव्या ते दहाव्या शतकाच्या कालखंडात डोंगरकड्यात कोरलेली १७ हिंदू, १२ बौद्ध आणि ५ जैन अशी एकूण ३४ लेणी आहेत. इ.स. १९५१ साली भारत सरकारने वेरूळ लेणी हे राष्ट्रीय स्मारक असल्याचे घोषित केले आणि त्यानंतर ती भारत सरकारच्या पुरातत्व विभागाकडे सोपवण्यात आले. युनेस्कोने १९८३ मध्ये वेरूळच्या लेण्यांचा समावेश जागतिक वारसास्थळांच्या यादीत केला आहे.[१][२]

निर्मिती

या लेण्यांची निर्मिती सातव्या ते नवव्या शतकाच्या दरम्यान झाली असे मानले जाते.या लेण्यातील प्रसिद्ध अशा कैलास मंदिराची निर्मिती राष्ट्रकूट राजा कृष्ण (प्रथम) याच्या काळात झालेली आहे. [३] या लेण्यापैकी १५ क्रमांकाच्या गुहेतील मागच्या भिंतीवर राष्ट्रकूट राजा दंतीदुर्ग याचा शिलालेख आहे.इसवी सनाच्या ७५३ ते ७५७ या काळातील हा लेख आहे. कैलास लेणे निर्माण करणारा राजा कृष्ण (पहिला)हा दंतीदुर्ग राजाचा काका होता.कैलास लेण्याची निर्मिती ही इसवी सनाच्या ७५७ ते ७८३ या काळातील असावी असे यावरून समजते.[४]

आंतरराष्ट्रीय स्मारक

बुद्ध मुर्ती
शिल्पांकित स्तंभ

१९व्या शतकात भारतात ब्रिटिशांची राजवट असताना वेरूळ दुर्लक्षित होते. मूर्तीचेही घुसखोरांमुळे किंवा काळाच्या ओघात नुकसान झाले होते. ब्रिटिशांनी दुरुस्तीचे थोडफार प्रयत्न केले. तथापि स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर १९६०च्या दशकात या लेण्यांची काळजी घेण्याचा प्रयत्न सुरू झाला. या काळात अजिंठा-वेरूळचा आंतरराष्ट्रीय दर्जाची पर्यटनस्थळे म्हणून प्रसार सुरू झाला.

कैलास लेणे

या लेणींमधील कैलास लेणे हे स्थापत्य आणि शिल्पकलेचा मेळ असून ते लेणे प्राचीन शिल्पकलेच्या कळसाप्रमाणे आहे. `आधी कळस, मग पाया' ही संतोक्ती या ठिकाणी प्रत्यक्षात अवतरली आहे. कैलास लेणे हे एका सलग पाषाणखंडात कोरलेले अतिशय भव्य लेणे आहे. ते डोंगराच्या पठारावरून खाली कोरत आणले आहे.[५]

रचना

लेणे क्र. ११ मधील बुद्ध शिल्प
महावीर यांचे शिल्प
लेणे क्र. २९ शिव पार्वती - रावण शिल्प

भव्य द्वार मंडप, दोन अति उंच स्तंभ, पूर्ण आकाराचा दगडात कोरलेला भव्य हत्ती, त्यावरील शिल्पकला हे सारे विलक्षण आहे. पुराणातील शैव प्रतिमा आणि प्रसंग या लेण्यात चितारलेले आहेत.

दहाव्या क्रमांकाची विश्वकर्मा लेणी दुमजली आहेत. त्यात खिडक्या आहेत. या ठिकाणी चैत्य विहार आणि स्तूप असून स्तूपात बैठी बुद्धमूर्ती आहे. या वास्तूत जे स्तंभ कोरलेले आहेत त्यावर नृत्य व संगीतात मग्न असलेल्या शिल्पाकृती कोरलेल्या आहेत. क्र.११ ची गुंफा म्हणजे तिमजली मठ आहे. क्र. २१ ची गुंफा रामेश्वर गुंफा या नावाने प्रसिद्ध आहे. घारापुरी येथील एलिफंटा लेण्यातील शिल्पकलेशी साधर्म्य असलेली क्र. २९ चे लेणे लेणी शिवशिल्पांनी व्यापलेले आहे. क्र. ३२ ची गुंफा जैन पंथीयांचा प्रभाव असलेली आहे. या लेण्याच्या छतावर सुंदर कमळाकृती कोरलेली आहे. सिंहारूढ यक्षीचे शिल्पही या गुंफेत आहे. ही गुंफाही दुमजली आहे.

जैन लेणी समूह

जैन धर्मीयांची क्र. ३० ते ३४ ही एकूण पाच गुहा-मंदिरे येथे आहेत. त्यात इंद्रसभा, छोटा कैलास आणि जगन्नाथ सभा पाहावयास मिळतात. तत्कालीन बौद्ध-हिंदू लेणी शिल्पकलेचा या जैन लेण्यांवर प्रभाव जाणवतो. या लेण्यांतील छोटा कैलास शिल्पाकृती म्हणजे हिंदू कैलासाची छोटी प्रतिकृती असावी असे वाटते. ही लेणी एक मजलीच असून ती एकमेकांना आतून जोडली आहेत. विशाल आकाराचा हत्ती आणि कलापूर्ण स्तंभासह सूक्ष्म कलाकुसर, आकर्षक तोरणे अशी शिल्पकला येथे पहायला मिळते. २३ वे तीर्थंकर पार्श्वनाथ यांची विशाल मूर्ती हे येथील वैशिष्ट्य आहे. याशिवाय इंद्र, गोमटेश्वर यांची शिल्पेही येथे पाहावयास मिळतात.[६]

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

  1. ^ https://www.loksatta.com/majhe-jug-news/articles-in-marathi-on-ajanta-and-verul-caves-1572658/
  2. ^ http://whc.unesco.org/en/list/243
  3. ^ http://bharatdiscovery.org/india/%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AB%E0%A4%BC%E0%A4%BE%E0%A4%8F%E0%A4%82
  4. ^ http://asi.nic.in/asi_monu_whs_ellora.asp भाषा=इंग्लिश
  5. ^ https://books.google.co.in/books?id=QbAue3-KXAoC&q=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0+%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&dq=%E0%A4%95%E0%A5%88%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B8+%E0%A4%AE%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0+%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%80&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4_PGB9JHaAhUIuo8KHaGAARcQ6AEIKTAA
  6. ^ https://www.loksatta.com/vasturang-news/ajanta-ellora-caves-heaven-of-earth-635527/

बाह्य दुवे

"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=वेरूळ_लेणी&oldid=1583338" पासून हुडकले