विज्ञान केंद्रे

सामान्य जनता आणि विद्यार्थी यां च्या विज्ञाविषय़ी कुतूहल निर्माण करणारी महाराष्ट्रात काही विज्ञान केंद्रे आहेत. त्यांच्यापैकी काही ही :-

सायन्स सेंटर, ठाणे

मुंबईतील नेहरू सायन्स सेंटरच्या धर्तीवर ठाण्यात एक सायन्स सेंटर उभारले गेले आहे. राष्ट्रीय विज्ञान संग्रहालय परिषदेने (एनसीएसएम) मंजुरी नंतर शास्त्रज्ञ डॉ. अनिल काकोडकर यांच्या नेतृत्वाखाली या सेंटर उभारणीची झाली. हे सेंटर, ठाणे आणि सभोवतालच्या शहरातील शाळकरी मुलांचे कुतूहल शमविण्याबरोबर त्यांच्या ज्ञानात भर टाकणारे असून ठाणे शहराच्या शैक्षणिक आणि वैज्ञानिक चळवळीतला महत्त्वाचा टप्पा आहे.

सायन्स सेंटरमध्ये अंतराळ विज्ञान, कम्प्युटर्स आदी विविध विज्ञान शाखांची सखोल माहिती देणाऱ्या दालनांसोबतच ५० बदलत्या प्रदर्शनाची सोय असलेली विज्ञान वाटिका प्रस्तावित आहे. राष्ट्रीय विज्ञान संग्रहालय परिषदेने नुकताच या केंद्राला हिरवा कंदील दाखवला. अंतराळ विज्ञान, सूर्यमालिका तसेच सौर, अणु, पारंपरिक ऊर्जेचा अभ्यास, पूरविज्ञान, चक्रीवादळ, ओझोनचा ऱ्हास, पृथ्वीचे तापमान, पृथ्वीचे संरक्षण, तसेच संगणक शास्त्राची सखोल माहिती, २५ जणांची आसनक्षमता असलेले तारकामंडळ, ५० बदलत्या प्रदर्शनाचा समावेश असलेली विज्ञान वाटिका, जगभरातील वैज्ञानिक संस्थांची माहिती, भारतीय वैज्ञानिकांचा कार्यपरिचय असा प्रचंड माहितीचा खजिना या सायन्स सेंटरमध्ये असेल. दुसऱ्या टप्प्यात थ्रीडी डोम थिएटर, नोबेल म्युझियम, फिरते विज्ञान प्रदर्शन यांसारख्या योजनाही सुरू करण्याचा पालिकेचा मानस आहे.

बाळकुम येथील पिरॅमल इंडस्ट्रीकडून मिळणाऱ्या ३२ हजार चौरस मीटरच्या भूखंडावर हे सायन्स सेंटर आहे.

रीजनल सायन्स सेंटर, पिंपरी

महाराष्ट्रात चिंचवड येथे ’ऑटो क्लस्ट”समोर एक रीजनल सायन्स सेंटर आहे. हे सेंटर स्थापन करण्यासाठी एनसीएसएमने काही निकष ठरवून दिले होते. त्यांची पूर्तता करून शास्त्रज्ञ डॉ. अनिल काकोडकर यांनी सेंटरसाठी मंजुरी मिळवली. हे सेंटर सध्या चार हेक्टर जागेवर उभे आहे. भविष्यात आणखी १० हेक्टर जागा इथे उपलब्ध होणार आहे.

आकाशमित्र संस्था, कल्याण

तारे, ग्रह, नक्षत्र, दीर्घिका, तेजोमेघ, आकाशगंगा, धुमकेतू अशा अवकाशातील भव्य विश्वाविषयी शास्त्रीय पध्दतीने व्यापक माहिती देण्याचे कार्य कल्याणातील आकाशमित्र संस्था गेल्या इसवी सन १९८६पासून करते आहे. आकाश निरीक्षणाचे कार्यक्रम, व्याख्याने, खगोलशास्त्राचा प्राथमिक अभ्यासक्रम, सौर कॅलेण्डरचा प्रसार, तसेच ग्रह, चंद्र, तेजोमेघ इत्यादींची फोटोग्राफी केली जाते. अॅस्ट्रोनॉमी ऑलिम्पियाड असे असंख्य उपक्रम या संस्थेतर्फे सातत्याने घेतले जातात. 'आकाशमित्र'तर्फे एमकेसीएलच्या era.mkcl.org/oer वेबसाइटवर खगोलशास्त्राची संकल्पना स्पष्ट करणारा १२ भागांचा इंटरॅक्टिव्ह बेसिक कोर्स मोफत उपलब्ध करून देण्यात आला आहे.

केवळ शालेय विद्यार्थ्यांपुरता खगोलशास्त्राचा अभ्यास मर्यादीत न ठेवता, 'आकाशमित्र'तर्फे सर्वांसाठी खगोलशास्त्राचा १२ रविवारचा अभ्यासक्रम घेतला जातो. तो पूर्ण झाल्यावर मामनोली येथे संस्थेतर्फे प्रत्यक्ष आकाशदर्शनाचा कार्यक्रम केला जातो.

सौर कॅलेंडर ही भारताची राष्ट्रीय ओळख असली तरी तिचा वापर फारसा होत नाही. त्यामुळे या कॅलेंडडरचा प्रसार करण्याचे कार्यही संस्था आणि तिचे एक प्रमुख सदस्य हेमंत मोने करतात.. सातत्याने केलेल्या पाठपुराव्यामुळे पार्ले येथील ग्राहक पंचायत, चतुरंगची संदर्भ डायरी यांमध्ये सौर कॅलेंडरचा समावेश झाला आहे. अगदी चेकवरदेखील सौर दिनांकाचा उल्लेख केला तरी बँकेला तो चेक स्वीकारावा लागतो, ही बहुतांश जणांना माहिती नसलेली वस्तुस्थिती या संस्थेमार्फत उजेडात आणली जाते.

आंतरराष्ट्रीय ऑलिम्पियाडसाठी देशभरातून सुमारे ४० ते ५० विद्यार्थी निवडले जातात. होमी भाभा शिक्षण केंद्रात त्यांच्यासाठी होणाऱ्या खगोलशास्त्रावरील शिबिरात मोने यांच्या व्याख्यानाचा समावेश असतो. मुंबई विद्यापीठाचा खगोलशास्त्रावरच्या प्रमाणपत्र अभ्यासक्रमात अभय पुराणिक, शिशिर देशमुख आणि हेमंत मोने हे आकाशमित्र अनेक वर्षांपासून व्याख्यानं देत आहेत. जायंट मीटरवेव्ह रेडिओ टेलिस्कोप या संस्थेतर्फे दरवर्षी विज्ञान दिनानिमित्त होणाऱ्या विज्ञान प्रदर्शनात आकाशमित्र संस्थेचा स्टॉल असतो. या उपक्रमातून अधिकाधिक जणांपर्यंत विज्ञानाची माहिती पोहोचावी, यादृष्टीने संस्थेचे प्रभाकर गोखले पुढाकार घेतात. शिशिर देशमुख आणि हेमंत मोने यांनी अॅस्ट्रॉनॉमी ऑफ एक्लिप्स या पुस्तकाचे लिखाणदेखील केले आहे.