सुहासिनी कोरटकर

डॉ. सुहासिनी कोरटकर (जन्म : ३० नोव्हेंबर इ.स. १९४४; मृत्यू : पुणे, ७ नोव्हेंबर इ.स. २०१७) या भेंडीबाजार घराण्यातल्या शास्त्रीय संगीत गायिका होत्या. यांचा जन्म कलाप्रेमी सुधारक विचारांच्या कुटुंबात झाला. त्या अविवाहित होत्या.

सुहासिनी कोरटकरांवर लहानपणापासूनच संगीताचे संस्कार झाले. कोवळ्या वयापासून त्या ज्येष्ठ गानगुरू पं. त्र्यंबकराव जानोरीकर यांच्याकडे भेंडीबाजार घराण्याचे मार्गदर्शन घेऊ लागल्या. शिस्तबद्ध तालीम, गुरूंचे उत्तम मार्गदर्शन आणि स्वतःची निरंतर साधना यांच्या आधारे या घराण्याची वैशिष्ट्यपूर्ण गायकी ही त्यांनी यशस्वीपणे आत्मसात केली.

बिघडलेल्या तब्येतीवर मात

भेंडीबाजार घराण्याच्या गायकीचे प्रशिक्षण पूर्ण झाल्यावर सुहासिनीताईंना अचानक प्रकृतीच्या विविध तक्रारींनी घेरले. त्यांना सातत्याने कफ, सर्दी, ताप, थंडीचा त्रास सुरू झाला. त्यांची फुप्फुसे कमजोर असल्याने पूर्ण दमाचे आणि पूर्ण श्वासाचे घराणेदार गायन त्यांना झेपणार नाही, असे मत काही वैद्यकीय तज्ज्ञांनी व्यक्त केले. पण गुरूंच्या मार्गदर्शनावर आणि स्वत:च्या साधनेवर विश्वास ठेवत ओंकारसाधना, प्राणायामाने सुहासिनीताईंनी प्रकृतीवर मात केली.

संगीतसाधना आणि संगीतातली पीएच.डी.

घराण्याचे वैभव आपल्या गायकीतून समर्थपणे साकारणाऱ्या डॉ. सुहासिनी कोरटकर यांच्या गानसेवेमुळे भेंडीबाजार हे काहीसे दुर्लक्षित राहिलेले घराणे पुन्हा संगीताच्या मुख्य प्रवाहात आले.

आपल्या सुरेल गुंजन आणि मिंडयुक्त आलापींनी रागाचे यथार्थ, सुडौल आणि परिणामकारक रूप त्या रसिकांसमोर साकारत. बंदिशींचे आकर्षक प्रस्तुतीकरण, लयीत गुंफलेली सरगम आणि गमकयुक्त ताना ही त्यांच्या गायकीची वैशिष्ट्ये होती. शास्त्रीय संगीताबरोबरच ठुमरी, दादरा, नाट्यसंगीत, अभंग या गानप्रकारांमध्येही त्यांची गायकी खुलायची. दिल्लीच्या प्रसिद्ध ठुमरी गायिका नैनादेवी यांच्याकडून त्यांनी ठुमरीचे मार्गदर्शन घेतले. हिंदी व मराठीत अभंग, गीत, गझल यांना त्यांनी संगीतबद्ध केले. ‘संगीताचे आध्यात्मिक महत्त्व’ या विषयावर प्रबंध सादर करून पीएच.डी. संपादन केली.

केवळ शास्त्रीय गायिका म्हणून स्वत:ची कारकीर्द घडविण्यापेक्षाही सुहासिनी कोरटकर या मुक्त हस्ते विद्यादान करून अनेक शिष्य घडविणाऱ्या गुरू आणि ‘निगुनी’ या टोपणनावाने अनेक उत्तमोत्तम बंदिशी बांधणाऱ्या विशेष व्यक्ती होत्या.

गुरुभक्ती

गुरूबद्दलचा अपार श्रद्धाभाव हे वैशिष्ट्य असलेल्या सुहासिनीताई यांनी पं. त्र्यंबकराव जानोरीकर यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ युवा गायक कलाकाराला प्रोत्साहन देण्यासाठी पुरस्कार सुरू केला होता. गानवर्धन या संगीत प्रचार आणि प्रसाराचे कार्य करणाऱ्या संस्थेकडे त्यासाठी त्यांनी देणगी दिली होती.

संगीतविषयक जाहीर कार्यक्रम

समाजातील सर्व स्तरांमध्ये अभिजात संगीताची आवड निर्माण व्हावी म्हणून विविध नावीन्यपूर्ण कार्यक्रमांची त्यांनी निर्मिती केली. रसाळ निवेदनासह विषयाची प्रात्यक्षिकासह साकल्याने मांडणी हे त्यांच्या कार्यक्रमांचे वैशिष्ट्य होते. त्यांचे काही कार्यक्रम असे :-

• कवी बा.भ. बोरकर यांच्या हिंदी-मराठी गीतांवर आधारित ‘दिल चाहे सो गाओ’ हा कार्यक्रम.
• उपशास्त्रीय संगीताची ओळख करून देणारा ‘ठुमरी ते कजरी’.
• स्वरचित बंदिशींवर आधारित ‘शब्द-स्वरांचे लेणे’.
• विविध ऋतूंमधील रागांवर आणि गीतांवर आधारित ‘ऋतुरंग’.
• शास्त्रीय संगीताचे सौंदर्य उलगडणारा ‘ख्याल गायनाचा रसास्वाद’ हा कार्यक्रम.

लेखन, चर्चासत्रांत सहभाग आणि ग्रंथरचना

मराठी, हिंदी आणि इंग्रजी अशा तीनही भाषांतून कोरटकरबाईंचे अनेक अभ्यासपूर्ण लेख प्रकाशित झाले आहेत. आकाशवाणीच्या व दूरदर्शनच्या  कार्यक्रमांत त्यांचा अनेकदा सहभाग असे.

भेंडीबाजार घराण्याचा इतिहास, शैली, कलावंत आणि संगीतविश्वाला घराण्याने दिलेले योगदान असा बृहत्प्रकल्प कोरटकरांनी लिहायला घेतला होता. २३ नोव्हेंबर २०१७ रोजी त्याचे ग्रंथरूपात प्रकाशन होणार होते, पण तत्पूर्वीच ७ सप्टेंबरला त्यांचे निधन झाले.

पुरस्कार

डॉ. सुहासिनी कोरटकर यांना मिळालेले पुरस्कार

• सूरसिंगार संसद संस्थेचा सूरमणी पुरस्कार
• गानवर्धन संस्थेचा स्वर-लय भूषण पुरस्कार
• सम संस्थेचा संगीत शिरोमणी पुरस्कार
• पूर्णवाद प्रतिष्ठानचा संगीत मर्मज्ञ पुरस्कार
• स्वर-साधना समितीतर्फे स्वर-साधना रत्न हा पुरस्कार.