"हाथीगुंफा शिलालेख" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

Content deleted Content added

Inline

१२:५७, २८ ऑक्टोबर २०१७ ची आवृत्ती

हाथीगुंफा शिलालेख हा ओडिसातील भुवनेश्वर जवळील उदयगिरी येथील हाथीगुंफा येथे इसवी सन पूर्व २ ऱ्या शतकातील कलिंग साम्राज्याचा राजा खारवेल याने कोरलेला शिलालेख आहे. उदयगिरी पर्वतराजीमध्ये हाथीगुंफा स्थित असून सात ओळींचा सदर शिलालेख हा मध्य पश्चिम प्राकृत भाषेत ब्राह्मी लिपीत कोरला गेला आहे.^[१] या ठिकाणाहून ६ मैल अंतरावर असणाऱ्या सम्राट अशोकांच्या धाऊली येथील शिलालेखाच्या सम्मुख आहे. कलिंग अक्षरलेखन पद्धतीतील वैशिष्ट्यपूर्ण असा हा लेख असून याचा काल १५० इ.स.पूर्व असा दिसून येतो. खारवेल राजाच्या कारकिर्दितील १३ व्या वर्षी सदर लेख कोरला गेला असावा असे अभ्यासकांचे मत आहे.^[२]

ऐतिहासिक महत्व

भारतीय पुरातत्व शाखेतर्फे प्रसिद्ध हाथीगुंफा लेख

उदयगिरी येथील हाथीगुंफा शिलालेख हा कलिंग सम्राट खारवेल याच्याविषयी अधिकृत माहिती देणारा महत्वपूर्ण स्रोत आहे. नैसर्गिक पद्धतीनेच तयार झालेल्या उदयगिरी पर्वताच्या दक्षिण भागात असलेला हा लेख प्राचीन ब्राह्मी लिपीमध्ये कोरला गेलेला असून तो सात ओळींचा आहे.^[३] या लेखाचा प्रथम परिचय पाश्चिमात्य जगाला ए.स्टर्लिंग यांनी इ.स. १८२० मध्ये करून दिला. याची माहिती त्यांनी एशियाटिक रिसर्च खंड १५ यामध्ये तेसच त्यांचे पुस्तक एन अकौंट जिओग्राफिकल स्टेस्टीकल एन्ड हिस्टरिकल ऑफ ओरिसा ऑर कटक यामध्ये प्रकाशित केली. जेम्स प्रिन्सेप यांनी या लेखाचे वाचन केले आहे. प्रिन्सेप यांनी केलेले हे वाचन त्याच्या हुबेहूब नक्कल प्रतिसह कितो यांनी जर्नल ऑफ द एशियाटिक सोसायटी ऑफ बेंगाल भाग ६ (१८३७) यामध्ये प्रकाशित केले ज्यामध्ये त्याने चुकून हा लेख ऐरा नावाच्या राजाचा असल्याचे नोंदविले आहे. इ.स. १८७१ च्या अखेरीस या लेखाचा प्लास्टरचा साचा एच.लॉक यांनी तयार केला. हास आचा आता इंडियन म्युझीअम कोलकाता येथे जतन केला गेला आहे.अलेक्झांडर कनिंगहेम यांनी इ.स. १८७७ मध्ये हा लेख कोर्पस इन्स्क्रीप्शन्स इंडीकरम भाग १ यामध्ये प्रसिद्ध केला तसेच इ.स. १८८० मध्ये आर.एल. मित्रा यांनी यामध्ये किंचितसा बदल करून एंटीक्वेट ऑफ ओरिसा भाग २ मध्ये तो प्रसिद्ध केला.

संशोधनाच्या दृष्टीने झालेले कार्य

प्राच्य विद्या अभ्यासकांची सहावी परिषद इ.स.१८८५ मध्ये संपन्न झाली. या परिषदेत भगवानलाल इंद्रजी यांनी केलेलं या लेखाचे वाचन हे अधिकृत आणि प्रमाणित मानले जाते. या संदर्भात हे लक्षात घेणे आवश्यक आहे की, सदर लेखात ज्या राजाची स्तुती आहे तो राजा खारवेल आहे पंडित इंद्रजी यांनी सर्वप्रथम मांडले आणि हे त्यांचे विशेष योगदान आहे. हे वास्तव आहे की या लेखात बऱ्याच रिक्त जागा किंवा पोकळ्या आहेत की ज्यामुळे या लेखाचे नेमके वाचन करण्यात अडचणी उद्भवल्या. तसेच या लेखाच्या दुरवस्थेमुळे आणेल अनावश्यक मत- मतांतरांना वाव मिळाला.^[४]

लेखाचे स्वरूप

सदर शिलालेखात प्रामुख्याने सम्राटाच्या विविध विजयांची नोंद आहे ज्यामध्ये सातवाहन राजा सातकर्णी याच्याशी झालेल्या युद्धापासूनचे उल्लेख आहेत. सदर शिलालेखात प्रामुख्याने सम्राटाच्या विविध विजयांची नोंद आहे ज्यामध्ये सातवाहन राजा सातकर्णी याच्याशी झालेल्या युद्धापासूनचे उल्लेख आहेत.- “आणि दुसऱ्या वर्षी (त्याने) सातकर्णी राजाकडे दुर्लक्ष करून पश्चिम भागात घोडदळ, हत्ती, पायदळ आणि रथ पाठविले आणि कान्हा बेमना परिसरात पोहोचले आणि त्याने मुसिका परिसराची त्रेधा उडवून दिली.”^[५] हाथीगुंफा शिलालेखाची सुरुवात पवित्र मानल्या गेलेल्या नमो अरिहंतानं | नमो सवसिधानं |या जैन संप्रदायाच्या पवित्र मंत्राने केलेली दिसते.

राज्यारोहणाच्या पहिल्या वर्षात राजाने कलिंग नगरीचे प्रवेशद्वार, तटबंदी आणे अन्य वास्तूच्यी दुरुस्तीचे काम केले. वादळामुळे नुकसान झालेल्या या सर्व वास्तूची दुरुस्ती त्याने केली त्याच जोडीने तलाव,उद्याने यांचीही बांधणी केली. यासाठी त्याने पस्तीस दशसहस्र मुद्रा (नाणी) खर्च केला ज्यामुळे त्याचे प्रजाजन विशेष आनंदित झाले.

दुसऱ्या वर्षी राजश्री सातकर्णी याची फिकीर न करता त्याने पश्चिमेकडे घोडदळ, पायदळ, हती, रथ असे सैन्य पाठवले आणि असिकनगरा प्रदेशापर्यंत. या दलाने कण्हवेम्णा नदीपर्यंत मजल मारली.

त्यानंतर चौथ्या वर्षी विदधारा प्रदेश त्याने प्रस्थापित केला जो यापूर्वी कोणत्याही कलिंग सम्राटाने केला नव्हता.रथिक आणि भोजक या प्रमुखपदी असलेल्या व्यक्तींनी आपली छत्रचामरे, मुकुट अन्य राजवस्त्रे उतरवली आणि ते समृद्धी आणि संपत्तीसह सम्राटाला शरण गेले.

आणि चौथ्या वर्षी, तीन हजार वर्षापूर्वी सम्राट नंद याच्या कारकीर्दीत घडलेली सेतूप्रणाली सम्राटाने कलिंग नगरीच्या व्यवस्थेसाठी कार्यान्वित केली.आणि सातव्या वर्षी महाराणी वज्र गरा हिला पुत्ररत्न होऊन मातृत्व लाभले.

आठव्या वर्षी त्याने मगध साम्राज्यातील राजगृह या प्रदेशावर स्वारी केली आणि तेथील राजा युवान याला मथुरेतून माघार घेण्यास सांगितले.

‘’नंतर आठव्या वर्षी (खारवेल) राजाने गोरधगिरीवर केलेल्या हल्याने राजगृहावरील ताण वाढला. त्याच्या शौर्यामुळे ग्रीक राजा युवान याच्या सैन्याचे मानसिक खच्चीकरण झाले आणि त्यामुळे मथुरेच्या साम्राज्याची पीछेहाट झाली.
^[६]

संदर्भ

^ कृष्ण (१९९६) पृ.२६
^ Alain Daniélou (11 February 2003). A Brief History of India. Inner Traditions / Bear & Co. pp. 139–141. ISBN 978-1-59477-794-3.
^ Sudhakar Chattopadhyaya (1974). Some Early Dynasties of South India. Motilal Banarsidass Publ. pp. 44–50. ISBN 978-81-208-2941-1.
^ A. F. Rudolf Hoernlé (2 February 1898). "Full text of "Annual address delivered to the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 2nd February, 1898"". Asiatic Society of Bengal. Retrieved 4 September 2014.
^ एपिग्राफिका इंडिया भाग २
^ Hathigumpha inscription, lines 7-8, probably in the 1st century BCE. Original text is in Brahmi script

[1] कृष्ण (१९९६) पृ.२६

[2] Alain Daniélou (11 February 2003). A Brief History of India. Inner Traditions / Bear & Co. pp. 139–141. ISBN 978-1-59477-794-3.

[3] Sudhakar Chattopadhyaya (1974). Some Early Dynasties of South India. Motilal Banarsidass Publ. pp. 44–50. ISBN 978-81-208-2941-1.

[4] A. F. Rudolf Hoernlé (2 February 1898). "Full text of "Annual address delivered to the Asiatic Society of Bengal, Calcutta, 2nd February, 1898"". Asiatic Society of Bengal. Retrieved 4 September 2014.

[5] एपिग्राफिका इंडिया भाग २

[6] Hathigumpha inscription, lines 7-8, probably in the 1st century BCE. Original text is in Brahmi script

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

@@ ओळ ५: / ओळ ५: @@
 ==ऐतिहासिक महत्व==
+[[File:HathiGumphaInscription.jpg|thumb|भारतीय पुरातत्व शाखेतर्फे प्रसिद्ध हाथीगुंफा लेख]]
 उदयगिरी येथील हाथीगुंफा शिलालेख हा कलिंग सम्राट खारवेल याच्याविषयी अधिकृत माहिती देणारा महत्वपूर्ण स्रोत आहे. नैसर्गिक पद्धतीनेच तयार झालेल्या उदयगिरी पर्वताच्या दक्षिण भागात असलेला हा लेख प्राचीन ब्राह्मी लिपीमध्ये कोरला गेलेला असून तो सात ओळींचा आहे.<ref> Sudhakar Chattopadhyaya (1974). Some Early Dynasties of South India. Motilal Banarsidass Publ. pp. 44–50. ISBN 978-81-208-2941-1.</ref> या लेखाचा प्रथम परिचय पाश्चिमात्य जगाला ए.स्टर्लिंग यांनी इ.स. १८२० मध्ये करून दिला. याची माहिती त्यांनी एशियाटिक रिसर्च खंड १५ यामध्ये तेसच त्यांचे पुस्तक एन अकौंट जिओग्राफिकल स्टेस्टीकल एन्ड हिस्टरिकल ऑफ ओरिसा ऑर कटक यामध्ये प्रकाशित केली. जेम्स प्रिन्सेप यांनी या लेखाचे वाचन केले आहे. प्रिन्सेप यांनी केलेले हे वाचन त्याच्या हुबेहूब नक्कल प्रतिसह कितो यांनी जर्नल ऑफ द एशियाटिक सोसायटी ऑफ बेंगाल भाग ६ (१८३७) यामध्ये प्रकाशित केले ज्यामध्ये त्याने चुकून हा लेख ऐरा नावाच्या राजाचा असल्याचे नोंदविले आहे. इ.स. १८७१ च्या अखेरीस या लेखाचा प्लास्टरचा साचा एच.लॉक यांनी तयार केला. हास आचा आता इंडियन म्युझीअम कोलकाता येथे जतन केला गेला आहे.अलेक्झांडर कनिंगहेम यांनी इ.स. १८७७ मध्ये हा लेख कोर्पस इन्स्क्रीप्शन्स इंडीकरम भाग १ यामध्ये प्रसिद्ध केला तसेच इ.स. १८८० मध्ये आर.एल. मित्रा यांनी यामध्ये किंचितसा बदल करून एंटीक्वेट ऑफ ओरिसा भाग २ मध्ये तो प्रसिद्ध केला.