विश्वनाथ भालचंद्र देशपांडे

डॉ. वि.भा. देशपांडे, अर्थात विश्वनाथ भालचंद्र देशपांडे (३१ मे, इ.स. १९३८ - हयात) हे पुण्यातील महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचे अनेक वर्षे पदाधिकारी आहेत. यांचे बहुतांशी लिखाण मराठी नाट्यसृष्टीबद्दल आहे. यांनी मराठी नाट्यकोश या जवळजवळ १२०० पानी ग्रंथाचे लिखाण व संपादन करून मराठी कोशवाङ्मयात एक मोलाची भर टाकली आहे. त्यांची इ.स. २०१५ सालापर्यंत ५१ पुस्तके प्रकाशित झाली आहेत.

प्रकाशित साहित्य (स्वतंत्र ग्रंथलेखन)

• आचार्य अत्रे प्रतिमा आणि प्रतिभा (प्रेस्टिज प्रकाशन , पुणे)
• कालचक्र : एक अभ्यास (स्नेहवर्धन प्रकाशन , पुणे)
• नटसम्राट : एक आकलन (पुणे विद्यापीठ प्रकाशन)
• नाटककार खानोलकर (नूतन प्रकाशन , पुणे)
• नाट्यभ्रमणगाथा (५१वे पुस्तक), (माधवी प्रकाशन, पुणे. जुलै-२०१५)
• नाट्यरंग (कलावंतांच्या मुलाखती) . (विमल प्रकाशन , पुणे)
• नाट्यव्यक्तिरेखाटन , पौराणिक-ऐतिहासिक (नवीन उद्योग प्रकाशन , पुणे)
• नाट्यसंवाद रचना कौशल्य (यशवंतराव चव्हाण मुक्त विद्यापीठ)
• नाट्यस्पंदने (नाट्यविषयक लेख) (सिग्नेट पब्लिकेशन, पुणे)
• निवडक नाट्य मनोगते (आनंद पुस्तक मंदिर , पुणे)
• मराठी नाटक पहिले शतक (व्हीनस प्रकाशन , पुणे)
• मराठी रंगभूमी - स्वातंत्र्यपूर्व मराठी नाटक व स्वातंत्र्योत्तर काळ - रंगभूमीचा इतिहास (दोन खंड) (व्हीनस प्रकाशन , पुणे)
• माझा नाट्यलेखन-दिग्दर्शनाचा प्रवास (उन्मेष प्रकाशन , पुणे)
• यक्षगान लोकनाटक (नवीन उद्योग प्रकाशन , पुणे)
• रायगडाला जेव्हा जाग येते : एक सिंहावलोकन (इंद्रायणी प्रकाशन , पुणे)
• सुमारे एकूण २५ नाट्यविषयक लेखनाची पुस्तके
• (इ.स. १९६३ पासूनच्या) स्फुट आणि ग्रंथस्वरूपाचे लेखन
• स्वातंत्र्योत्तर मराठी नाटक (व्हीनस प्रकाशन , पुणे)

संपादनात्मक लेखन

• के. नारायण काळे यांच्या लेखांचे संपादन (प्रतिमा रूप आणि रंग) (नूतन प्रकाशन , पुणे)
• गानयोगी मल्लिकार्जुन मन्सूर (पृथ्वी प्रकाशन , पुणे)
• निवडक एकांकिका - १९७८ (मेहता प्रकाशन , पुणे)
• प्रयोगक्षम एकांकिका - १९८३ (मेहता प्रकाशन , पुणे)
• निवडक नाट्यप्रवेश भाग १ (पौराणिक नाटके) . (आनंद पुस्तक मंदिर , पुणे)
• निवडक नाट्यप्रवेश भाग २ (ऐतिहासिक नाटके) . (आनंद पुस्तक मंदिर , पुणे)
• निवडक नाट्यप्रवेश भाग ३ (सामाजिक नाटके) . (आनंद पुस्तक मंदिर , पुणे)
• निवडक नाट्यप्रवेश भाग ४ (सामाजिक नाटके) . (आनंद पुस्तक मंदिर , पुणे)
• पु. ल. पंच्याहत्तरी (सहसंपादन) (पु. ल. गौरव समिती)
• प्रतिमा रूप आणि रंग (के. नारायण काळे यांचे लेख) (नूतन प्रकाशन , पुणे)
• मराठी एकांकी (हिंदी) (भारतीय भाषा परिषद , कलकत्ता)
• मराठी कलाभिरुची (कॉन्टिनेन्टल प्रकाशन , पुणे)
• मराठी नाट्यकोश (निशांत प्रकाशन, कलागौरव , पुणे)
• मराठी नाट्यसमीक्षा : काही दृष्टिकोण (मेहता प्रकाशन , पुणे)
• मराठी भाषा - साहित्य (मेहता प्रकाशन , पुणे)
• रंगयात्रा(१९५० ते १९८५ मधील रंगभूमीविषयक लेखांचा संग्रह) (नाट्यसंपदा प्रकाशन , पुणे)
• वसंत शिंदे : व्यक्ती - कलावंत (श्री विशाखा प्रकाशन , पुणे)

गौरवग्रंथ/गौरविका संपादन

• चित्तरंजन कोल्हटकर
• जितेन्द्र अभिषेकी
• नाट्य गौरव विशेषांक (१९९३)
• पी.डी.ए. नाट्यनिर्मिती
• पी.डी.ए. वार्षिक
• पुणे नाट्यसंमेलन
• बालगंधर्व जन्मशताब्दी
• मॉडर्न महाविद्यालय दशकपूर्ती
• राम गणेश गडकरी जन्मशताब्दी
• ललितकलादर्श ७५ वर्षे
• शरद तळवलकर
• साहित्यसूची दिवाळी (१९८८)

पुरस्कार/सन्मान

• उत्कृष्ट संपादनासाठी महाराष्ट्र साहित्य परिषद पुरस्कार
• कॉसमॉस पुरस्कार
• जयवंतराव टिळक गौरव निधीतून पुरस्कार
• नाट्यगौरव पुरस्कार
• नाट्यदर्पण पुरस्कार
• पिंपरी-चिंचवड महापालिकेकडून गौरव
• पुणे महापालिकेकडून गौरव
• माधव मनोहर पुरस्कार
• रंगत-संगत सन्मान
• राजा मंत्री पुरस्कार
• वत्सलाबाई अंबाडे साहित्य निर्मिती पुरस्कार (१८-२-२०१५)
• वि.स. खांडेकर नाट्यसमीक्षक पुरस्कार

इंदिरा-भालचंद्र पुरस्कार

वि.भा. देशपांडे यांच्या आई वडिलांच्या स्मरणार्थ दर वर्षी एका चांगल्या ग्रंथाला ‘इंदिरा-भालचंद्र पुरस्कार’ देण्यात येतो. २०१६ साली हा पुरस्कार रत्‍नाकर मतकरी]] यांना त्यांच्या ‘माझे रंगप्रयोग’ या पुस्तकासाठी देण्यात आला. (७-८-२०१६). दहा हजार रुपये रोख आणि सन्मानचिन्ह असे या पुरस्काराचे स्वरूप आहे.

याआधी विजया मेहता (झिम्मा), डॉ. अजय वैद्य (मास्टर दत्ताराम नाट्यवीर) व मोहन जोशी (नट-खट) यांना हा पुरस्कार देण्यात आला आहे.