मुद्रा

**मुद्रा**
	symbolic gestures in Hinduism, Jainism and Buddhism
	माध्यमे अपभारण करा
	विकिपीडिया
प्रकार	religious concept
उपवर्ग	योगासन,; हस्त मुद्रा
चा आयाम	बौद्ध धर्म,; हिंदू धर्म,; जैन धर्म
अधिकार नियंत्रण
	Q208030; जीएनडी ओळखण: 4193761-2; एलसीसीएन ओळखण: sh85088257; एनकेसी ओळखण: ph123035; J9U ID: 987007550851105171
	अनुनादक; पेटस्केन; टिप्पणी; ओपनस्ट्रीट मॅप; शोधक साधन; चित्रित शोध;

Mudra (es); mudrá (hu); Mudra (eu); मुद्रा (hi); מודרה (he); Mudra (ca); Mudra (bcl); Mwdra (cy); Mudra (de); mudra (en); مودرا (fa); Мудра (bg); Mudra (fi); Mudra (ro); 印相 (ja); 手印 (zh-hk); thủ ấn (vi); Mudra (sv); Mudra (nl); Мудра (uk); Мудра (tt); 手印 (zh-hant); មុទ្រា (km); ముద్ర (te); 인상 (ko); Мудра (kk); Mudrā (sa); mudra (cs); கை அசைவுகள் (பரதநாட்டியம்) (ta); Mudrā (it); মুদ্রা (bn); Mudrā (fr); Mudra (jv); Mudra (et); മുദ്ര (ml); Mudra (pl); Mudra (id); Mudrá (sk); मुद्रा (mr); မုဒြာ (my); ମୁଦ୍ରା (or); Мудра (mn); 手印 (zh); Mudros (lt); Иконографија Гаутаме Буде у Лаосу и Тајланду (sr); mudra (sl); Mudra (tl); Mudra (pt); 手印 (zh-sg); มุทรา (th); Mudra (nn); mudra (nb); 手印 (zh-tw); Mudra (ms); მუდრა (ka); ಮುದ್ರೆ (kn); мудра (ru); Mudra (gl); المودرا (ar); 手印 (zh-hans); 手印 (zh-cn) gesto simbólico o ritual en las religiones índicas (es); ভাব-ভঙ্গিমা (bn); szimbolikus vagy szertartásos kézmozdulat vagy kéztartás a hinduizmusban és a buddhizmusban (hu); gest simbòlic o ritual de les religions índiques (ca); symbolic gestures in Hinduism, Jainism and Buddhism (en); symbolische Handgeste im Hinduismus und Buddhismus (de); ଅଙ୍ଗଭଙ୍ଗୀ (or); یکی از دین های هندستان (fa); 印度教和佛教中的姿勢和手勢 (zh); 仏教において手の指で作る形 (ja); תנוחה של איברים מסוימים (he); symbolische houding van de hand in het hindoeïsme, boeddhisme, taoïsme en shintoïsme (nl); आसन (hi); символическое, ритуальное расположение кистей рук (ru); symbolic gestures in Hinduism, Jainism and Buddhism (en); position codifiée et symbolique des mains dans l'hindouisme et le bouddhisme (fr); symbolické či rituální gesto používané v buddhismu i hinduismu (cs); cử chỉ tượng trưng trong Ấn Độ giáo, đạo Jain và Phật giáo (vi) Mudrás, Mudras, Mudrā, Mudrá, Hasta (es); 印契 (ja); Mudra, Mudrâ, Mudrās (fr); ปาง (th); Дхармачакра-мудра, Варуна-мудра, Витарка-мудра, Варада-мудра, Абхая-мудра, Бхумиспарша-мудра, Дхьяна-мудра, Ваджра-мудра, Анджали-мудра (ru); Muudra (et); ముద్రలు (te); Ấn (vi); mudrā, muddā (en); mudrá (cs); Мудри (bg); Mudra (it)

मुद्रा हा एक प्रतीकात्मक किंवा धार्मिक प्रकारचा हावभाव आहे. विशेषतः हिंदू, जैन आणि बौद्ध धर्मात याचा वापर दिसून येतो. बहुतेक मुद्रा ह्या हात आणि बोटांच्या सहाय्याने केल्या जातात. तर काही मुद्रांमध्ये संपूर्ण शरीराचा समावेश असतो.

भारतीय धर्मातील मूर्तिशास्त्र आणि आध्यात्मिक अभ्यासात वापरल्या जाणाऱ्या आध्यात्मिक हावभावांसोबतच, मुद्रांचा भारतीय नृत्य आणि योगाच्या अनेक प्रकारांमध्ये वापर केला जातो. प्रत्येक क्षेत्रात आणि धर्मात वापरल्या जाणाऱ्या मुद्रांची श्रेणी वेगवेगळी असते. अर्थातच काही प्रमाणात त्यात साम्य देखील दिसून येते. याव्यतिरिक्त, अनेक बौद्ध मुद्रा दक्षिण आशियाच्या बाहेर वापरल्या जातात. तर जगात इतरत्र याची वेगवेगळी स्थानिक रूपे विकसित झाली आहेत.

हठ योगामध्ये, मुद्रा ह्या प्राणायाम करतेवेळी करण्यात येतात. या मुद्रा सामान्यतः बसलेल्या स्थितीत केल्या जातात. श्वासोच्छवास आणि प्राणाच्या प्रवाहावर अचूक नियंत्रण करण्यासाठी या मुद्रा केल्या जातात. तसेच मुद्रा केल्याने शरीराच्या वेगवेगळ्या भागांना उत्तेजना किंवा जागृती येते. या मुद्रा शरीरातील बिंदू, बोधचित्त, अमृत किंवा चेतनेशी संबंधित काम करतात. हठयोगिक मुद्रा ही सामान्यतः एक अंतर्गत क्रिया असते, ज्यामध्ये पेल्विक फ्लोर, डायाफ्राम, घसा, डोळे, जीभ, गुदद्वार, गुप्तांग, पोट आणि शरीराचे इतर भाग समाविष्ट असतात. मुद्रांची काही विविध उदाहरणे म्हणजे मुलबंध, महामुद्रा, विपरिता करणी, खेचरी मुद्रा आणि वजरोली मुद्रा होत. अमृतसिद्धीमध्ये त्यांची संख्या ३, तर घेरंद संहितेत २५ पर्यंत आहे. याशिवाय हठयोग प्रदीपिकामध्ये १० मुद्रांचा प्रादुर्भाव आढळतो.

भारतीय उपखंडातील हिंदू आणि बौद्ध कलेच्या मूर्तीशास्त्रात मुद्रा क्रियेचा वापर केला जातो. नाट्य शास्त्र सारख्या धर्मग्रंथांमध्ये मुद्रांचे वर्णन केलेले आढळून येते. ज्यामध्ये २४ असंयुक्त किंवा विभक्त (अर्थात एका हाताने केल्या जाणाऱ्या) आणि १३ संयुक्त (अर्थात दोन्ही हाताने केल्या जाणाऱ्या) मुद्रा आहेत. मुद्रा क्रिया ही सामान्यतः हात आणि बोटांनी तयार केली जाते. योगासन आणि ध्यान क्रियेत स्थिरपणे, तर नाट्यशास्त्रात गतिमानपणे मुद्रांच्या क्रिया केल्या जातात.

हिंदू आणि बौद्ध मूर्तीशास्त्रात काही मुद्रा एक समान दिसून येतात. काही प्रदेशांमध्ये, उदाहरणार्थ लाओस आणि थायलंडमध्ये, याचे वेगळे प्रकार आढळतात. परंतु त्यांच्यात संबंधित आयकॉनोग्राफिक परंपरा आहेत.

कोरियाचा राष्ट्रीय खजिना ११९. उजव्या हातात अभयमुद्रा आहे तर डाव्या हातात वरदमुद्रा आहे.
भूमिस्पर्श मुद्रेत बसलेले बुद्ध. बिर्मनी. बहु-चतुष्पादांच्या खुणा असलेले पांढरे संगमरवरी. ल्योन-फोरविअरचे गॅलो-रोमन संग्रहालय.
बोध्यांगी मुद्रा
सारनाथ, उत्तर प्रदेश, भारत येथील बुद्धाची मूर्ती, चौथे शतक CE. धर्मचक्र प्रवर्तन मुद्रा बनवताना बुद्ध शिकवताना दाखवले आहेत.
हनोई येथील फाट टिच मंदिरातील अमिताभ पुतळ्याची प्रतिकृती, ध्यान मुद्रेचे प्रदर्शन.
वज्र मुद्रा
वितारका मुद्रा, तारीम बेसिन, ९वे शतक
जोसेनची आकृती करण मुद्रा दर्शवते.

भारतीय शास्त्रीय नृत्य

मुख्य लेख: मुद्रा (अभिनय)

भारतीय शास्त्रीय नृत्य आणि व्युत्पन्न नृत्यांमध्ये (जसे की ख्मेर, थाई किंवा बालीनीज ), ^[१] "हस्त मुद्रा" हा शब्द वापरला जातो (तथापि, ख्मेरमध्ये "कायविकर दाई" सारख्या व्युत्पन्न नृत्यांमध्ये मुद्रांसाठी काही संज्ञा वापरल्या जातात). भारतीय नाट्य शास्त्रात २४ मुद्रांचे वर्णन आढळते, तर नंदिकेश्वराच्या अभिनय दर्पण मध्ये २८ मुद्रा आढळतात.^[२] भारतीय शास्त्रीय नृत्याच्या सर्व प्रकारांमध्ये, मुद्रा ह्या मिळत्याजुळत्या असून त्यांची त्यांची नावे आणि नाट्य प्रकारानुसारचा वापर वेगवेगळा दिसून येतो. भरतनाट्यममध्ये २८ (किंवा ३२) मूळ मुद्रा, कथकलीत २४ आणि ओडिसीत २० मुद्रा आहेत. या मूळ मुद्रा वेगवेगळ्या प्रकारे एकत्रित केल्या जातात, जसे की एका हाताने, दोन हाताने, हातांच्या हालचालीने, शरीर आणि चेहऱ्यावरील हावभाव वगैरे द्वारे. कथकली या नाट्य प्रकारात मुद्रांचे आणि हावभावाचे सर्वात जास्त संयोजन आहेत. याची नोंद सुमारे ९०० पर्यंत दिसून येते. संयुक्त मुद्रेत दोन्ही हात वापरले जातात तर असंयुक्त मुद्रेत एकच हात वापरतात.^[३]

योग

योगिक शिक्क्यांचे शास्त्रीय स्रोत म्हणजे घेरंड संहिता आणि हठयोग प्रदीपिका . ^[४] हठयोग प्रदीपिका योगसाधनेत मुद्रांचे महत्त्व सांगते: "म्हणून ब्रह्मदेवाच्या दाराच्या प्रवेशद्वारावर [मणक्याच्या तळाशी] झोपलेली [ कुंडलिनी ] देवीला सतत सर्व प्रयत्नांनी, मुद्रा पूर्णपणे करून जागृत केले पाहिजे." २० व्या आणि २१ व्या शतकात, बिहार योग शाळेचे संस्थापक, योग शिक्षक सत्यानंद सरस्वती यांनी त्यांच्या आसन, प्राणायाम, मुद्रा, बंध या निर्देशात्मक ग्रंथात मुद्रांचे महत्त्व अधोरेखित केले. ^[४]

हस्तमुद्रा

मुख्य लेख: हस्त मुद्रा

ध्यान आणि योगामध्ये अनेक हाताच्या आणि बोटांच्या हावभावाद्वारे केल्या जाणाऱ्या विविध मुद्रा आहेत. या मुद्रांची निश्चित संख्या सांगणे शक्य नाही. या क्रियांद्वारे शरीरातील विविध केंद्रे जागृत केली जातात अशी भावना असते.

मार्शल आर्ट्स

आशियाई मार्शल आर्ट्सच्या काही प्रकारात या मुद्रांसारखेच विविध हावभाव असतात.^[५] तेंडाई आणि शिंगॉन बौद्ध धर्माने मिक्क्यो बौद्ध धर्मातून काही कथित शक्तिशाली हावभाव घेतले आहेत. १७ व्या शतकापूर्वी स्थापन झालेल्या अनेक को र्यू मार्शल आर्ट्स मध्ये याच मुद्रा आढळतात. उदाहरणार्थ, चाकूचा हात (नाइफ हँड) किंवा शुतो मुद्रा ह्या काही कोर्यू काटा आणि बौद्ध मूर्तींमध्ये सूक्ष्मपणे लपलेल्या असतात. ह्या मुद्रा ज्ञानाच्या तलवारीचे प्रतिनिधित्व करत असतात.^[६]

संदर्भ

Barba, Eugenio; Savarese, Nicola (1991). A dictionary of theatre anthropology: the secret art of the performer. London, United Kingdom: Routledge. p. 136. ISBN 0-415-05308-0.
Draeger, Donn (1980). "Esoteric Buddhism in Japanese Warriorship", in: No. 3. 'Zen and the Japanese Warrior' of the International Hoplological Society Donn F. Draeger Monograph Series. The DFD monographs are transcriptions of lectures presented by Donn Draeger in the late 1970s and early 1980s at the University of Hawaii and at seminars in Malaysia.
Johnson, Nathan J. (2000). Barefoot Zen: The Shaolin Roots of Kung Fu and Karate. York Beach, USA: Weiser. ISBN 1-57863-142-4.
Mallinson, James; Singleton, Mark (2017). Roots of Yoga. Penguin Books. ISBN 978-0-241-25304-5. OCLC 928480104.
Stutley, Margaret (2003) [1985]. The Illustrated Dictionary of Hindu Iconography (First Indian ed.). New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers. ISBN 81-215-1087-2.

^ "Thai Classical Dance | Asian Traditional Theatre & Dance". 2 October 2017.
^ Devi, Ragini. Dance dialects of India. Motilal Banarsidass Publ., 1990. आयएसबीएन 81-208-0674-3. Pp. 43.
^ Barba & Savarese 1991
^ ^a ^b Saraswati, Satyananda (1997). Asana Pranayama Mudrā Bandha. Munger, Bihar India: Bihar Yoga Bharti. p. 422. ISBN 81-86336-04-4.
^ Johnson 2000, p. 48.
^ Muromoto, Wayne (2003) Mudra in the Martial Arts Archived 2007-12-15 at the Wayback Machine.. . Retrieved December 20, 2007.

[1] "Thai Classical Dance | Asian Traditional Theatre & Dance". 2 October 2017.

[2] Devi, Ragini. Dance dialects of India. Motilal Banarsidass Publ., 1990. आयएसबीएन 81-208-0674-3. Pp. 43.

[3] Barba & Savarese 1991

[APMB1997-4] Saraswati, Satyananda (1997). Asana Pranayama Mudrā Bandha. Munger, Bihar India: Bihar Yoga Bharti. p. 422. ISBN 81-86336-04-4.

[5] Johnson 2000, p. 48.

[Muromoto,_Wayne_2007-6] Muromoto, Wayne (2003) Mudra in the Martial Arts Archived 2007-12-15 at the Wayback Machine.. . Retrieved December 20, 2007.

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]