Jump to content

माहिष्य

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
माहिष्य
एकुण लोकसंख्या
ख़ास रहाण्याची जागा
प्रेसिडेंसी डिवीज़न (तेव्हा यात खुलना डिवीज़न समाविष्ट होते) • बर्दवान डिवीज़न (यात मेदिनीपूर डिवीज़न समाविष्ट आहे) • राजशाही डिवीज़न (यात मालदा डिवीज़न समाविष्ट आहे) • ढाका डिवीज़न ~२३.८ लाख (प्रांताच्या हिंदू लोकसंख्येचा सुमारे एक चतुर्थांश साचा:लगभग)
भाषा
बंगाली भाषा
धर्म
हिंदू धर्म

माहिष्य (आईएएसटी: Māhiṣya) ही एक बंगाली हिंदू पारंपारिकपणे खेतीकार आणि योद्धा जात आहे,[१][२] आणि अविभाजित बंगालमधील सर्वात मोठी जात होती.[३] माहिष्य ही पूर्वी आणि आजही एक अत्यंत वैविध्यपूर्ण जात आहे, जी भौतिक परिस्थिती आणि दर्जाच्या दृष्टीने सर्व संभाव्य वर्गांचा समावेश करते.[४][५] या समाजाचा बंगालमध्ये महत्त्वपूर्ण कृषी, आर्थिक आणि राजकीय प्रभाव राहिला आहे.

मूळ, शिलालेख आणि ग्रंथ

[संपादन]

४४० ईस्वीचा कलाईकुरी-सुल्तानपूर ताम्रपत्र शिलालेख गुप्त काळात वरेन्द्र मध्ये स्थानिक सभेमध्ये (अधिकारण) कैवर्तशर्मन, जो एक ब्राह्मण कुटम्बिन (शेतकरी जमीनदार) होता, त्याच्या उपस्थितीवर प्रकाश टाकतो.[६][७]

स्मृति, पुराण आणि मध्ययुगीन ग्रंथ

[संपादन]

याज्ञवल्क्य स्मृति आणि गौतम धर्मसूत्र सारख्या काही हिंदू धर्मग्रंथांनुसार, माहिष्यांची उत्पत्ती क्षत्रिय पिता आणि वैश्य मातेच्या संयोगातून झाली असे वर्णन केले आहे. पारंपारिक ग्रंथांमध्ये या वंशांना बहुतेक वेळा अनुकूल मानले जाते.[८][९] ब्रह्म वैवर्त पुराण, जे विविध मिश्रित जातींचे वर्णन करते, कैवर्तांची उत्पत्ती देखील अशाच प्रकारे (क्षत्रिय पिता आणि वैश्य माता) सांगते,[१०][११] हा शब्द ऐतिहासिकदृष्ट्या शेती करणाऱ्या माहिष्यांशी जोडलेला आहे. उच्च वर्णांतील पालकांचा समावेश असलेला हा वंश ग्रंथांमध्ये वर्णन केलेल्या इतर मिश्रित उत्पत्तीपेक्षा वेगळा आहे. 'माहिष्य' हा शब्द या विशिष्ट शास्त्रीय उत्पत्तीशी जोडलेला आहे, ज्यामुळे हा समाज जलिय कैवर्त सारख्या गटांपेक्षा वेगळा ठरतो, जे भिन्न उत्पत्ती आणि व्यवसायांशी संबंधित आहेत आणि पारंपरिकदृष्ट्या मासेमारी करतात.[१२][१३][१४][१५]

सोळाव्या शतकाच्या उत्तरार्धातील ग्रंथ चंडीमंगल मध्ये एका प्रकारच्या दासांचा उल्लेख आहे, जे शेतकरी होते.[१६] 'चासी-कैवर्त' हा शब्द सर्वप्रथम भारतचंद्र राय यांच्या अन्नदा मंगल (१७५३) मध्ये आढळला.[१७]

इतिहास

[संपादन]

सध्या माहिष्य म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या गटाला पूर्वी कैवर्त किंवा कैवर्तास म्हणून ओळखले जात असे. आठव्या ते तेराव्या शतकापर्यंत, कैवर्तांनी प्रशासक आणि कायदेशीर अधिकारी म्हणून पदे भूषवल्याची अनेक उदाहरणे आहेत.[१८] पाल राजवटीत, अनेक कैवर्त, अनेक ब्राह्मणांसोबत, राजदरबारात मंत्री म्हणून काम करत असत.[१९] अकराव्या शतकात, एका विद्रोही शत्रुत्वात, दिव्य, जो मूळतः एक सरंजामदार (सामंत) होता, त्याने महिपाल द्वितीयची हत्या केली, वarendraवर कब्जा केला आणि तिथे आपले राज्य स्थापन केले. थोड्या काळासाठी वarendraने तीन कैवर्त राजांची - दिव्य, रुदोक आणि भीमची - सर्वोच्चता स्वीकारली.[२०][२१][२२] इतिहासकार रोमिला थापर यांच्या मते, हा कदाचित भारतीय इतिहासातील पहिला शेतकरी उठाव होता.[२३][२४][२५][२६] आपल्या राजवटीत भीमाने ब्राह्मणवादी आणि इतर लाभार्थ्यांना बेदखल केले आणि त्यांच्याकडून कर गोळा केले आणि शेतकऱ्यांच्या हितांना प्राधान्य दिले.[२७] अकराव्या आणि बाराव्या शतकात काही कैवर्त संस्कृतमध्ये निपुण होते आणि कविता रचत असत.[२०]

१९ व्या शतकाच्या शेवटी, बंगाल समाजात माहिष्यांच्या पदावर विद्वानांमध्ये मतभेद दिसून आले. संस्कृतज्ञ आणि पुरातत्त्वज्ञ राजेंद्रलाल मित्रा यांनी सुचवले की माहिष्य आधुनिक शिक्षणाचा अभाव असलेली लहान शेतकऱ्यांची जात असू शकते. तथापि, नदिया पंडित महाविद्यालयाचे अध्यक्ष आणि १८९६ च्या "हिंदू कास्ट्स अँड सेक्ट्स" या प्रमुख ग्रंथाचे लेखक जोगेन्द्रनाथ भट्टाचार्य यांनी नमूद केले की मिदनापूरच्या तामलुक आणि कोंताई उपविभागांमध्ये, जिथे त्यांची संख्या मोठी होती आणि उच्च जातींची लोकसंख्या कमी होती, तिथे कैवर्तांना स्थानिक अभिजात वर्गात गणले जाऊ शकते आणि इतर जिल्ह्यांमध्ये त्यांचे स्थान कायस्थांच्या नंतरचे होते.[२८] १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात माहिष्य चळवळ यशस्वी व्यक्तींनी चालवली होती, ज्यांनी व्यापार, शिक्षण आणि व्यवसायात नवीन संधींचा फायदा घेतला होता, अनेकदा पारंपरिक समाजपतींच्या (भूमिधारक सामाजिक नेते) विरोधात, ज्यांनी कधीकधी चळवळीला विरोध केला.[२९][३०] तोपर्यंत या विविध व्यक्तींना सामान्यतः चासी-कैवर्त म्हणून ओळखले जात होते. चासी-कैवर्त लोकसंख्या, विशेषतः मिदनापूरच्या पूर्व आणि दक्षिण भागांमध्ये प्रभावशाली होती. त्यांनी जमीन सुधारणे करून, जमीनदार आणि जोतदार ते लहान शेतकऱ्यांपर्यंत विविध स्तरांवर कब्जा करून कृषी अर्थव्यवस्थेत एक मजबूत स्थान स्थापित केले. मेदिनीपूरमधील अनेक प्रमुख अर्ध-राजघराणी, ज्यात तामलुक राजघराणे, काजलागढ़ राजघराणे आणि मोयना राजघराणे यांचा समावेश आहे, ते स्वतःला माहिष्य म्हणून ओळखतात.[३१][३२]

ढाका सारख्या जिल्ह्यांमध्ये, मुस्लिम राजवटीच्या काळापासून माहिष्यांमधील उच्च आणि मध्यम वर्ग (ज्यांना पराशर दास किंवा हालीक दास म्हणूनही ओळखले जाते) उल्लेखनीय जमीनदार आणि मोठे भूधारक होते. बर्दवान, हुगली, नदिया, २४ परगणा आणि फरीदपूरसारख्या पूर्वेकडील जिल्ह्यांमध्ये, त्यांनी शेतीमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली, ज्यात काही मोठे भूधारक, धान्य व्यापारी आणि शेतकरी-मालक होते.[३३][३४] कलकत्ता येथील मोठे जमीनदार कुटुंबे जसे की जानबाजारमधील मारह कुटुंब आणि बावली येथील मंडल कुटुंब देखील माहिष्य होते.[३५][३६] शहरी भागांमध्ये, माहिष्यांचा एक मोठा गट व्यापार, उत्पादन आणि कायदा यांसारख्या व्यवसायांमध्ये गुंतलेला होता.[३७][२९]

ग्रामीण भागात अनेक माहिष्य आजही पारंपरिक शेतीमध्ये गुंतलेले असले तरी, एका पिढीतच मोठ्या संख्येने माहिष्यांनी हावडा आणि कोलकाताच्या शहरी भागात शेती सोडून अभियांत्रिकी आणि कुशल कामगार म्हणून काम सुरू केले. हावडामध्ये माहिष्य हे सर्वाधिक संख्येने असलेले आणि यशस्वी व्यावसायिक आहेत. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला बहुतेक जमीन आणि कारखाने कायस्थ लोकांच्या मालकीचे होते, परंतु १९६७ पर्यंत जिल्ह्यातील ६७ टक्के अभियांत्रिकी व्यवसायांचे स्वामित्व माहिष्य समाजाकडे आले.[३८][३९][४०]

स्वतंत्रता चळवळीतील भूमिका

[संपादन]

नदिया येथील छोटे जमीनदार आणि सावकार दिगंबर विश्वास आणि बिष्णु चरण विश्वास यांनी नदिया आणि जैसोरच्या शेतकऱ्यांना संघटित केले आणि लाठियाल आणि भालाधारींची सेना उभी केली. त्यांनी या प्रदेशात नीळ उठावचे नेतृत्व केले आणि बंडानंतर शेतकऱ्यांचे कर्ज फेडले. नीळ कारखान्यांचे असंतुष्ट माजी कर्मचारी, गावचे प्रमुख (मंडल) आणि काही इतर शेतकरी समुदायांचे सदस्यही या युरोपियन मळेवाल्यांविरुद्धच्या उठावात मोठ्या प्रमाणात सहभागी झाले.[४१][४२]

माहिष्यांनी राष्ट्रवादी चळवळीत महत्त्वाची भूमिका बजावली.[४३] देशप्राण बिरेन्द्रनाथ शासमल[४४] यांनी १९१९ मध्ये युनियन बोर्ड करांविरुद्ध माहिष्यांचे नेतृत्व केले, जे नंतर मिदनापूरमध्ये असहकार आंदोलनामध्ये विलीन झाले.[४५] [सविनय कायदेभंग चळवळ]च्या काळात माहिष्यांनी तामलुक आणि कोंताई क्षेत्रांमध्ये ब्रिटिश प्रशासनाच्या वस्तुतः पतनाकडे नेणाऱ्या भविष्यातील कृतींसाठी मार्ग मोकळा केला.[४६][४७]

१९४० च्या दशकापर्यंत, मिदनापूर आणि संपूर्ण दक्षिण बंगालमध्ये काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील उग्रवादी राष्ट्रवादी चळवळीचा माहिष्य कणा बनले होते. खरं तर, मिदनापूरमधील भारत छोडो आंदोलनचे बहुसंख्य नेते आणि सैनिक माहिष्य होते. त्यांनी तामलुकमध्ये एक समांतर सरकार, ताम्रलिप्त जातीय सरकार[४८] स्थापन केली, जी जवळजवळ दोन वर्षे (१९४२-४४) चालली. तिची स्वतःची सेना, न्यायपालिका आणि वित्त विभाग होता. बिप्लबी, मिदनापूरमधील समांतर राष्ट्रीय सरकारचे मुखपत्र, नंतर इंग्रजीत प्रकाशित झाले.[३५][४९]

वर्ण दर्जा

[संपादन]

बंगालमधील पारंपारिक वर्ण व्यवस्था कधीकधी ब्राह्मण आणि शूद्र यांच्यातील प्राथमिक विभाजनाद्वारे वैशिष्ट्यीकृत केली गेली आहे, ज्यामध्ये अनेक गैर-ब्राह्मण गट, ज्यात ऐतिहासिकदृष्ट्या क्षत्रिय आणि वैश्य स्थितीचा दावा करणारे समाविष्ट आहेत, त्यांना काही वर्गीकरणांमध्ये मोटे तौर पर शूद्र वर्गाखाली वर्गीकृत केले गेले आहे.[५०] तथापि, माहिष्यांनी सातत्याने एक वेगळा आणि उच्च दर्जा राखला आहे. शास्त्रानुसार, जसे की वर उल्लेख केले आहे, याज्ञवल्क्य स्मृति, गौतम धर्मसूत्र, आणि ब्रह्म वैवर्त पुराण सारखे ग्रंथ माहिष्य (किंवा कैवर्त, जे ऐतिहासिकदृष्ट्या या गटाशी संबंधित आहेत) यांना क्षत्रिय पिता आणि वैश्य मातेच्या संयोगातून उत्पन्न झालेले असल्याचे वर्णन करतात.[५१][५२][५३] ऐतिहासिकदृष्ट्या, समुदायाने या उत्पत्तीनुसार मान्यता मिळविण्यासाठी सक्रियपणे प्रयत्न केला, १९०१ च्या जनगणनेत वैश्य दर्जाचा दावा केला आणि १९३१ च्या जनगणनेत क्षत्रिय किंवा माहिष्य क्षत्रिय दर्जाचा दावा केला.[५४][५५][५६] स्वपन दासगुप्ता सारखे विद्वान त्यांच्या क्षत्रिय पार्श्वभूमीच्या दाव्याला समर्थन देतात, त्यांच्या शेतकरी-सैन्याच्या इतिहासाकडे लक्ष वेधून, ओरिसाच्या खंडाट्यांसारख्या गटांशी समानता दर्शवतात.[५७][५८] माहिष्यांचा विशिष्ट वर्ण दर्जा हा विद्वत्तापूर्ण चर्चेचा विषय राहिला आहे.[५९] हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की माहिष्य समाज जलिय कैवर्त गटापेक्षा वेगळा आहे, जो पारंपरिकदृष्ट्या मासेमारीशी संबंधित आहे आणि स्वतंत्रपणे वर्गीकृत आहे.[६०][६१]

त्यांच्या ऐतिहासिक प्रमुखतेमुळे आणि उच्च वर्णांशी आत्म-ओळख असूनही, औपनिवेशिक प्रशासनाद्वारे केलेली काही वर्गीकरणे, जसे की १९२१ च्या "दबावलेल्या वर्गां"च्या यादीत 'चासी-कैवर्त'चा समावेश, समाजातील संपन्न आणि प्रगतीशील भागांनी जोरदारपणे नाकारली, ज्यांनी अशा वर्गीकरणांना त्यांच्या "उच्च जाति हिंदू" स्थितीच्या दाव्यासाठी हानिकारक मानले.[३५][६२][६३] नंतर, १९४६ मध्ये, कथित नुकसानीचा सामना करत, एका जाति संघटनेने "मध्यवर्ती आणि दबावाखालील" जाती म्हणून ओळख करून विशेष सुविधा मागितल्या, ज्याने संधींपासून त्यांच्या बहिष्कारावर जोर दिला. हे पाऊल निम्न दर्जाच्या सामान्य स्वीकृतीपेक्षा सामरिक राजकीय डावपेच दर्शवते.[६४]

आधुनिक संदर्भात, मंडल आयोगने पश्चिम बंगाल राज्यासाठी १७७ "मागास वर्गां"च्या यादीत चासी-कैवर्त आणि माहिष्य दोन्हीचा समावेश केला असला तरी, स्थिती जटिल राहिली आहे. सेन आयोगाने 'चासी-कैवर्त' (मागास म्हणून ओळखले गेलेले) आणि 'माहिष्य' (मागास म्हणून ओळखले न गेलेले) यांच्यात फरक केला. सध्या, 'चासी-कैवर्त' म्हणून दस्तऐवजीकृत असलेल्यांना ओबीसी दर्जा उपलब्ध आहे. माहिष्य गट एकूणच सामान्य श्रेणीतच राहतो,[६५][३५][६२]</ref>[६६] आणि पश्चिम बंगालमधील सर्वात मोठी जात बनवणे सुरू ठेवतो.[६२]

त्यांच्या शास्त्रीय उत्पत्तीवर, शासक आणि जमीनदार म्हणून ऐतिहासिक प्रमुखतेवर, कृषी आणि औद्योगिक दोन्ही क्षेत्रांतील आर्थिक यशावर, महत्त्वपूर्ण राजकीय प्रभावावर, सामाजिक दर्ल्यावर आणि मुख्यत्वे सामान्य श्रेणीतील आधुनिक वर्गीकरणावर आधारित, माहिष्यांना बंगाली हिंदू सामाजिक पदानुक्रमात व्यापकपणे उच्च-मध्यम जात (आघाडीचा जाति समूह) म्हणून मानले जाते.[६७][६८][६९][७०][६२]

सामाजिक-आर्थिक स्थिती

[संपादन]

ग्रामीण भागात अनेक माहिष्य अजूनही पारंपरिक कामात गुंतलेले असले तरी, एका पिढीतच मोठ्या संख्येने माहिष्यांनी हावडा आणि कोलकाताच्या शहरी भागात शेती सोडून अभियांत्रिकी आणि कुशल कामगार म्हणून काम सुरू केले. हावडामध्ये माहिष्य हे सर्वाधिक संख्येने असलेले आणि यशस्वी व्यावसायिक आहेत. २० व्या शतकाच्या सुरुवातीला बहुतेक जमीन आणि कारखाने कायस्थ लोकांच्या मालकीचे होते, परंतु १९६७ पर्यंत माहिष्य समाजाने जिल्ह्यातील ६७ टक्के अभियांत्रिकी व्यवसायांचे स्वामित्व मिळवले.[३८] उदाहरणार्थ, जेव्हा सुभाष चंद्र बोस आणि बिरेन्द्रनाथ शासमल यांच्यात कोलकाता महानगरपालिकाच्या मुख्य कार्यकारी अधिकारी पदासाठी लढाई झाली, जी तेव्हा बंगालच्या राजकीय जीवनावर वर्चस्व गाजवत होती, तेव्हा बोस कुशलतेने विजयी झाले.[७१] जरी चित्तरंजन दासने शासमलच्या सेवांना या नोकरीची ऑफर देऊन पुरस्कृत करण्याचा प्रस्ताव दिला होता, तरी जेव्हा त्यांना समजले की या निवडीमुळे शहरातील कायस्थ टोळी नाराज होईल, तेव्हा ते लगेच मागे हटले. त्यापैकी एकाने तर असेही म्हटले की: 'मिदनापूरचा केओट येऊन कलकत्त्यात राज्य करेल का?'[a] शासमलने बंगाल प्रांतीय काँग्रेस कमिटी (BPCC) च्या बैठकीत आपल्या मार्गदर्शकाला दास यांना दोन प्रश्न विचारले: '(१) सुभाष बोस स्वराज पक्षाने कलकत्ता कॉर्पोरेशनचे सदस्य आणि त्यांचे बंधू शरत बोस एल्डरमन म्हणून निवडले गेले होते. BPCC एकाच कुटुंबाचे कॉर्पोरेशनवर प्रभुत्व स्थापित करण्यावर का ठाम होते? (२) कॉर्पोरेशनच्या सर्वोच्च कार्यकारी पदावर, त्यांना बाजूला ठेवून दुसऱ्या माणसाची नेमणूक करण्याचा प्रस्ताव होता. हे त्याच्या निम्न जातीमुळे त्याला तुच्छ मानले जात होते म्हणून होते का?' दासांनी पहिल्या प्रश्नावर नाराजी व्यक्त केली आणि दुसऱ्याचे अपुरे उत्तर दिले ज्यामुळे शासमल संतुष्ट झाले नाहीत. शासमल पूर्ण अपमानाने आणि रागाने BPCC सोडून गेले आणि कोंताई आणि मिदनापूरमधील त्यांच्या कायदेशीर व्यवसायात आणि स्थानिक राजकारणावर नियंत्रण ठेवले.[७२]

माहिष्यांच्या आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय यशाव्यतिरिक्त, त्यांना कधीकधी सामाजिक आव्हानांचा सामना करावा लागला आहे. ऐतिहासिकदृष्ट्या कृषी मुळांशी संबंधित असल्याने, समाजाला शारीरिक श्रमाची सवय होती, हे वैशिष्ट्य पारंपरिकदृष्ट्या "उच्च जातीं"च्या काही भागांकडून कधीकधी वेगळ्या दृष्टीने पाहिले जात होते. ही गतिशीलता प्रमुख माहिष्यांनी शहरी आणि राजकीय क्षेत्रांमध्ये नेव्हिगेट करताना सामना केलेल्या प्रतिकाराच्या उदाहरणांद्वारे स्पष्ट होते, ज्यांवर पूर्वी इतर गटांचे वर्चस्व होते.[३८][७३]

१९८० च्या दशकात, पश्चिम बंगाल सरकारकडून राज्यातील मागास जातींना मान्यता देण्याबाबत राजकीय इच्छाशक्तीचा अभाव होता.[५] मंडल आयोगने पश्चिम बंगाल राज्यासाठी १७७ "मागास वर्गां"च्या यादीत चासी-कैवर्त आणि माहिष्य दोन्हीचा समावेश केला. १९८९ नंतर, आयोगाचे प्रस्ताव लागू झाल्यानंतर, निम्न मध्यम आणि निम्न वर्ग माहिष्यांमधील एका विभागाने ओबीसी दर्जासाठी कमी तीव्रतेची मोहीम चालवली. तथापि, संपन्न विभागातील काही व्यक्तींनी याचा विरोध केला, ज्यांनी या पुढाऱ्यांविरुद्ध न्यायालयातही धाव घेतली. १९९० च्या दशकाच्या उत्तरार्धात सेन आयोग या निष्कर्षावर पोहोचला की चासी-कैवर्त एक मागास वर्ग आहे आणि माहिष्य म्हणून तो राज्यात मागास वर्ग नाही. २००० च्या दशकाच्या सुरुवातीपर्यंत, चासी-कैवर्तांना ओबीसी दर्जा देण्यात आला. जो कोणी हे सिद्ध करू शकेल की ते चासी-कैवर्त जातीचे होते, ते तेव्हा ओबीसी दर्जासाठी पात्र होते. २०१० च्या दशकाच्या सुरुवातीपासून, माहिष्यांमधील अधिक चांगले लोक देखील संपूर्ण जातीसाठी ओबीसी दर्जासाठी मोहीम चालवत आहेत, परंतु माहिष्य नावाचा गट अजूनही सामान्य श्रेणीत येतो आणि पश्चिम बंगालमधील सर्वात मोठी जात बनवणे सुरू ठेवतो.[७४][७५][३५][६२][७६]

बाराव्या शतकाच्या उत्तरार्धापर्यंत पार्थ चटर्जी यांनी माहिष्यांना दक्षिण-पश्चिम बंगालमधील एकमेव सर्वात महत्त्वाचा 'मध्यम-जाति' समूह मानले, जिथे त्यांची संख्या खूप मोठी आहे, ज्यात मिदनापूर, २४ परगणा, हुगली, हावडा जिल्हे समाविष्ट आहेत; तर बीच आणि बीच यांनी त्यांना पूर्वीच्या दोन जिल्ह्यांच्या दक्षिण भागात प्रमुख जाति म्हणून ओळखले. नदिया आणि मुर्शिदाबाद हे इतर दोन जिल्हे आहेत जिथे माहिष्य संख्यात्मकदृष्ट्या सर्वात प्रमुख जाति आहेत.[७७][७८][७९][८०]

उल्लेखनीय व्यक्ती

[संपादन]

राणी राशमोनी, भारतीय जमीनदार, व्यावसायिक, परोपकारी, दक्षिणेश्वर काली मंदिरच्या संस्थापक[८१][८२]

दीवान मोहनलाल, हिंदू राजा आणि नवाब सिराज उद्दौलाच्या प्रमुख सेनापतींपैकी एक[८३]

बिरेन्द्रनाथ शासमल, स्वातंत्र्यसैनिक, बॅरिस्टर आणि राजकारणी, लोकप्रिय 'देशप्राण' म्हणून ओळखले जातात[८४][८५]

हेमचंद्र कानूनगो, बॉम्ब बनवणे शिकण्यासाठी परदेशात जाणारे पहिले क्रांतिकारक, भारताच्या पहिल्या अनधिकृत ध्वजाचे सह-निर्माता[८६]

बसन्त कुमार बिस्वास, स्वातंत्र्यसैनिक, सर्वात तरुण शहीदांपैकी एक, लॉर्ड हार्डिंगच्या हत्येचा प्रयत्न केला[८७][८८]

मातंगिनी हाज़रा, स्वातंत्र्यसैनिक, भारत छोडो आंदोलन दरम्यान शहीद, लोकप्रिय 'लेडी गांधी' म्हणून ओळखल्या जातात[८९][९०]

सतीश चंद्र सामन्त, स्वातंत्र्यसैनिक, समर्पित गांधीवादी, ब्रिटिश राज दरम्यान तामलुकमध्ये समानांतर सरकार स्थापन केली[८९][९१]

सुशील कुमार धारा, स्वातंत्र्यसैनिक, ब्रिटिश राज दरम्यान तामलुकमध्ये समानांतर सरकार स्थापन केली[८९][९१]

बसन्त कुमार दास, स्वातंत्र्यसैनिक, स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, राजकारणी, भारताची संविधान सभा सदस्य[९२][९३]

अनाथ बंधु पंजा, स्वातंत्र्यसैनिक, बंगाल वॉलंटियर्स सदस्य, जिल्हा दंडाधिकारी बर्नार्ड ई. जे. बर्जच्या हत्येनंतर शहीद झाले[९४][९५]

चारु चंद्र भंडारी, स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, गांधीवादी राजकारणी, वकील आणि बंगालमधील सर्वोदय चळवळचे प्रमुख नेते होते[९६][९७]

आलममोहन दास, अग्रणी उद्योगपती आणि इंडिया मशीनरी कंपनीचे संस्थापक, दासनागरचे नामकरण त्यांच्या नावावर[९८][९९]

शरत कुमार रॉय, भारतीय अमेरिकन भूवैज्ञानिक आणि साहसी. उत्तर ध्रुव मोहिमेवर जाणारे भारतीय वंशाचे पहिले व्यक्ती[१००]

प्रबोध कुमार भौमिक, प्राध्यापक, लेखक, कोलकाता विद्यापीठात मानवशास्त्रचे माजी डीन, लोढा जमातींवर काम केले[१०१]

सौरिन्द्र मोहन सरकार, महानतम भारतीय वनस्पतिशास्त्रज्ञांपैकी एक. आयएसएसीचे सरचिटणीस देखील होते[१०२]

तारक चंद्र दास, मानववंशशास्त्रज्ञ, लेखक, कोलकाता विद्यापीठात मानववंशशास्त्रचे पहिले प्राध्यापक[१०३]

मणी लाल भौमिक, भारतीय अमेरिकन भौतिकशास्त्रज्ञ, उद्योजक, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर बेस्टसेलिंग लेखक आणि परोपकारी[१०८]

अनिल कुमार गैन, भारतीय गणितज्ञ आणि सांख्यिकीविद्, विद्यासागर विद्यापीठाचे संस्थापक[१०९]

कॅप्टन सुरेश बिस्वास, भारतीय साहसी, रिंगमास्टर म्हणून ख्याती मिळवली, ब्राझिलियन नौदल उठाव दडपण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली[११०]

पवित्र सरकार, भारतीय भाषावैज्ञानिक, लेखक आणि शिक्षणतज्ञ, जपान सरकारकडून ऑर्डर ऑफ द रायझिंग सन जिंकला[१११]

दिनेश दास, बंगाली कवि, स्वातंत्र्य कार्यकर्ते, मार्क्सवादी लेखक[८६][११२]

अनिल घोरई, भारतीय कवि, कादंबरीकार आणि लघुकथा लेखक, २०१० मध्ये बंकिम पुरस्कार जिंकला[११३][११४]

अनिल बिस्वास, भारतीय राजकारणी, प्रमुख मार्क्सवादी नेत्यांपैकी एक, सीपीएमच्या पॉलिट ब्युरोचे माजी सदस्य[११५]

आभा मैती, स्वातंत्र्यसैनिक, राजकारणी, पश्चिम बंगालच्या निर्वासित मदत आणि पुनर्वसन मंत्री (१९६२-१९६७), १९७७ ते १९७९ पर्यंत भारत सरकारमध्ये उद्योग राज्यमंत्री[११६][११७]

संदर्भ आणि नोंदी

[संपादन]
  1. ^ Society, Indian Anthropological (2005). Journal of the Indian Anthropological Society (इंग्रजी भाषेत). The Society. pp. 187–191.
  2. ^ Man and Life (इंग्रजी भाषेत). Institute of Social Research and Applied Anthropology. 1992.
  3. ^ Sarma, Jyotirmoyee (1980). Caste Dynamics Among the Bengali Hindus (इंग्रजी भाषेत). Firma KLM. p. 119. ISBN 978-0-8364-0633-7.
  4. ^ Pfeffer, Georg; Behera, Deepak Kumar (1997). Contemporary Society: Developmental issues, transition, and change (इंग्रजी भाषेत). Concept Publishing Company. ISBN 978-81-7022-642-0.
  5. ^ a b Bandyopadhyay, Sekhar (2023-07-12). "Caste and politics in (West) Bengal". Contemporary South Asia: 4. doi:10.1080/09584935.2023.2229751. S2CID 259862847 Check |s2cid= value (सहाय्य).
  6. ^ Bhattacharya, Swapna (1985). Landschenkungen und staatliche Entwicklung im frühmittelalterlichen Bengalen (5. bis 13. Jh. n. Chr.) (जर्मन भाषेत). F. Steiner Verlag Wiesbaden. pp. 59, 166. ISBN 978-3-515-04534-6.
  7. ^ Furui, Ryosuke (2019). Land and Society in Early South Asia: Eastern India 400–1250 AD (इंग्रजी भाषेत). Taylor & Francis. p. 49. ISBN 978-1-000-08480-1.
  8. ^ Agarwalla, Shyam. S. (1998). Religion and Caste Politics. Rawat Publications. p. 133. ISBN 9788170334682.
  9. ^ Kumar, Sangeet (2005). Changing Role of the Caste System: A Critique. Jaipur, India: Rawat Publications. p. 48. ISBN 8170338816.
  10. ^ Sur, Atul. Bangalir Nritatwik Porichoy (Bengali भाषेत). Kolkata: Jiggassa Agencies Ltd. pp. 38–39.
  11. ^ Hazra, Rajendra Chandra (1975). Studies in the Purāṇic Records on Hindu Rites and Customs (इंग्रजी भाषेत). Motilal Banarsidass Publishe. pp. 166–67. ISBN 978-81-208-0422-7.
  12. ^ Agarwalla, Shyam. S. (1998). Religion and Caste Politics. Rawat Publications. p. 133. ISBN 9788170334682.
  13. ^ Kumar, Sangeet (2005). Changing Role of the Caste System: A Critique. Jaipur, India: Rawat Publications. p. 48. ISBN 8170338816.
  14. ^ MAJUMDAR, R. C. (1971). HISTORY OF ANCIENT BENGAL. G. BHARADWAJ, CALCUTTA. p. 422.
  15. ^ Sur, Atul. Bangalir Nritatwik Porichoy (Bengali भाषेत). Kolkata: Jiggassa Agencies Ltd. pp. 38–39.
  16. ^ Naskar, Sanat Kumar (2009). Kavikankan-Chandi (Kalketu-pala). Kolkata: Ratnabali. p. 299.
  17. ^ Sanyal, Hiteshranjan (1981). Social Mobility in Bengal. Kolkata: Papyrus. p. 41.
  18. ^ Ray, Niharranjan (1994). History of the Bengali People: Ancient Period (इंग्रजी भाषेत). Orient Longman. p. 207. ISBN 978-0-86311-378-9.
  19. ^ Sarma, Jyotirmoyee (1980). Caste Dynamics Among the Bengali Hindus (इंग्रजी भाषेत). Firma KLM. p. 7. ISBN 978-0-8364-0633-7.
  20. ^ a b Ray, Niharranjan (1994). History of the Bengali People: Ancient Period (इंग्रजी भाषेत). Orient Longman. p. 179. ISBN 978-0-86311-378-9.
  21. ^ Sur, Atul Krishna; Sur, Atul Kumar (1963). History and Culture of Bengal (इंग्रजी भाषेत). Chuckervertti, Chatterjee.
  22. ^ MAJUMDAR, R. C. (1971). HISTORY OF ANCIENT BENGAL. G. BHARADWAJ, CALCUTTA.
  23. ^ Thapar, Romila (2013-10-14). The Past Before Us (इंग्रजी भाषेत). Harvard University Press. ISBN 978-0-674-72651-2.
  24. ^ Thapar, Romila (February 2004). Early India: From the Origins to AD 1300 (इंग्रजी भाषेत). University of California Press. p. 410. ISBN 978-0-520-24225-8.
  25. ^ Majumdar, Ramesh Chandra (1977). Ancient India (इंग्रजी भाषेत). Motilal Banarsidass Publ. pp. 318 to 319. ISBN 978-81-208-0436-4.
  26. ^ Sharma, R. S.; Sharma, Ram Sharan (2003). Early Medieval Indian Society (pb) (इंग्रजी भाषेत). Orient Blackswan. pp. 221–226. ISBN 978-81-250-2523-8.
  27. ^ Sharma, R. S.; Sharma, Ram Sharan (2003). Early Medieval Indian Society (pb) (इंग्रजी भाषेत). Orient Blackswan. p. 224. ISBN 978-81-250-2523-8.
  28. ^ Sengupta, Saswati (2020-11-30). Mutating Goddesses: Bengal's Laukika Hinduism and Gender Rights (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. p. 109. ISBN 978-0-19-099325-2.
  29. ^ a b Ray, Rajat Kanta; Ray, Professor and Head of the Department of History Rajat Kanta (1984). Social Conflict and Political Unrest in Bengal, 1875-1927 (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. pp. 75, 76. ISBN 978-0-19-561654-5.
  30. ^ Ahir, Rajiv (2018). A Brief History of Modern India (इंग्रजी भाषेत). Spectrum Books (P) Limited. p. 839. ISBN 978-81-7930-688-8.
  31. ^ Das, Bishnupada (1996). Some Aspects of Socio-economic Changes in South Western Frontier Bengal Since Introduction of Neo-Vaiṣṇavism (इंग्रजी भाषेत). Firma KLM Private Limited. pp. 23, 157, 225. ISBN 978-81-7102-049-2.
  32. ^ Bhowmik, Arindam. "MEDINIPUR | মেদিনীপুর | मेदिनीपुर | MIDNAPUR | MIDNAPORE | JHARGRAM". www.midnapore.in (इंग्रजी भाषेत). 2024-10-01 रोजी पाहिले.
  33. ^ Bandyopādhyāẏa, Śekhara (1990). Caste, Politics, and the Raj: Bengal, 1872-1937 (इंग्रजी भाषेत). K.P. Bagchi & Company. ISBN 978-81-7074-066-7.
  34. ^ Bhaumik, Sudarshana (2022-08-26). The Changing World of Caste and Hierarchy in Bengal: Depiction from the Mangalkavyas c. 1700–1931 (इंग्रजी भाषेत). Taylor & Francis. pp. 37–38. ISBN 978-1-000-64143-1.
  35. ^ a b c d e f चुका उधृत करा: <ref> चुकीचा कोड; :2 नावाने दिलेल्या संदर्भांमध्ये काहीही माहिती नाही
  36. ^ Basu, Debashis (1990). Kalakātāra purākathā (Bengali भाषेत). Kolkata: Pustaka Bipaṇi. pp. 71, 78. ISBN 978-81-85471-01-3.
  37. ^ Chakrabarty, Bidyut (1997). Local Politics and Indian Nationalism, Midnapur, 1919-1944 (इंग्रजी भाषेत). Manohar Publishers & Distributors. ISBN 978-81-7304-158-7.
  38. ^ a b c Lessinger, Johanna M. (1982). "The New Vaishyas". Economic Development and Cultural Change. 30 (4): 920–924. doi:10.1086/452603.
  39. ^ Timberg, Thomas A. (1978). The Marwaris, from Traders to Industrialists (इंग्रजी भाषेत). Vikas. ISBN 978-0-7069-0528-1.
  40. ^ Others (1991). Reader In Urban Sociology (इंग्रजी भाषेत). Orient Blackswan. ISBN 978-0-86311-152-5.
  41. ^ Kling, Blair B. (1966). The Blue Mutiny: The Indigo Disturbances in Bengal, 1859-1862. University of Pennsylvania Press. pp. 84–86, 95. ISBN 978-1-5128-0349-5. JSTOR j.ctv513101.
  42. ^ Bhattacharya, Subhas (1977). "The Indigo Revolt of Bengal". Social Scientist. 5 (12): 16–18. doi:10.2307/3516809. ISSN 0970-0293. JSTOR 3516809.
  43. ^ Chakrabarty, Bidyut (1997). Local Politics and Indian Nationalism, Midnapur, 1919-1944 (इंग्रजी भाषेत). Manohar Publishers & Distributors. ISBN 978-81-7304-158-7.
  44. ^ ".:: Legacy of Midnapore(Medinipur, Midnapur, Purba Medinipur, Paschim Medinipur, East Midnapore, West Midnapore)::". www.midnapore.in. 2021-09-29 रोजी पाहिले.
  45. ^ Bandyopādhyāẏa, Śekhara (2004). From Plassey to Partition: A History of Modern India (इंग्रजी भाषेत). Orient Blackswan. pp. 307–308. ISBN 978-81-250-2596-2.
  46. ^ Dasgupta, Tapati; Chattopadhyay, R. N. (1999). Rural Development in India: A Socio-historic Approach (इंग्रजी भाषेत). National Book Organisation. ISBN 978-81-85135-98-4.
  47. ^ Mahotsav, Amrit. "Mahishya peasant movement". Azadi Ka Amrit Mahotsav, Ministry of Culture, Government of India (English भाषेत). 2023-08-12 रोजी पाहिले.CS1 maint: unrecognized language (link)
  48. ^ Sarkar, Sumit (1989-01-24). Modern India 1885–1947 (इंग्रजी भाषेत). Springer. ISBN 978-1-349-19712-5.
  49. ^ Sarbadhinayak: life story of Sri Satis Chandra Samanta, first Sarbadhinayak of Tamralipta Jatiya Sarkar (इंग्रजी भाषेत). Tamralipta Swadhinata Sangram Itihas Committee. 1982. tamralipta jatiya sarkar.
  50. ^ SIRCAR, D. C. (1959). STUDIES IN THE SOCIETY AND ADMINISTRATION OF ANCIENT AND MEDIEVAL INDIA VOL. 1. FIRMA K. L. MUKHOPADHYAY, CALCUTTA. p. 115.
  51. ^ Agarwalla, Shyam. S. (1998). Religion and Caste Politics. Rawat Publications. p. 133. ISBN 9788170334682.
  52. ^ Kumar, Sangeet (2005). Changing Role of the Caste System: A Critique. Jaipur, India: Rawat Publications. p. 48. ISBN 8170338816.
  53. ^ Sur, Atul. Bangalir Nritatwik Porichoy (Bengali भाषेत). Kolkata: Jiggassa Agencies Ltd. pp. 38–39.
  54. ^ Dasgupta, Swapan. Local Politics in Bengal: Midnapur District 1907-1934 (इंग्रजी भाषेत). London: University of London, School of Oriental and African Studies. p. 58. The Mahishyas claimed their origin from the union of a Kshatriya male and a Vaishya female. Although in neighbouring Orissa they were regarded as Kshatriyas and had once formed the bulk of the peasant militia, the rigid Kulinism of Bengal forced them into the category of Sudras.
  55. ^ Bandyopādhyāẏa, Śekhara (1990). Caste, Politics, and the Raj: Bengal, 1872-1937 (इंग्रजी भाषेत). K.P. Bagchi & Company. p. 103. ISBN 978-81-7074-066-7.
  56. ^ Bhaumik, Sudarshana (2022-08-26). The Changing World of Caste and Hierarchy in Bengal: Depiction from the Mangalkavyas c. 1700–1931 (इंग्रजी भाषेत). Taylor & Francis. ISBN 978-1-000-64143-1. The Khandaits were quasi military castes of Orissa. They formed the Paik militia forces of the local rajas and zamindars of Mayurbhanj and enjoyed rent-free lands as jagir. Abul Fazl describes Khandaits as “zamindars of the district of Midnapur.(P46); The Chasi Kaivartas were also a dominant ruling class in Midnapore.The kingdom of Tamralipta (Tamluk) ruled from time immemorial by Maurya dynasty and was seized by the Kaivarta house of Bhuiya Rays who became the zamindars of Tamluk. Ain-i-Akbari mentions that during the time of Akbar it was a zamindari held by khandait family.(P170)
  57. ^ Dasgupta, Swapan. Local Politics in Bengal: Midnapur District 1907-1934 (इंग्रजी भाषेत). London: University of London, School of Oriental and African Studies. p. 58. The Mahishyas claimed their origin from the union of a Kshatriya male and a Vaishya female. Although in neighbouring Orissa they were regarded as Kshatriyas and had once formed the bulk of the peasant militia, the rigid Kulinism of Bengal forced them into the category of Sudras.
  58. ^ Bhaumik, Sudarshana (2022-08-26). The Changing World of Caste and Hierarchy in Bengal: Depiction from the Mangalkavyas c. 1700–1931 (इंग्रजी भाषेत). Taylor & Francis. ISBN 978-1-000-64143-1. The Khandaits were quasi military castes of Orissa. They formed the Paik militia forces of the local rajas and zamindars of Mayurbhanj and enjoyed rent-free lands as jagir. Abul Fazl describes Khandaits as “zamindars of the district of Midnapur.(P46); The Chasi Kaivartas were also a dominant ruling class in Midnapore.The kingdom of Tamralipta (Tamluk) ruled from time immemorial by Maurya dynasty and was seized by the Kaivarta house of Bhuiya Rays who became the zamindars of Tamluk. Ain-i-Akbari mentions that during the time of Akbar it was a zamindari held by khandait family.(P170)
  59. ^ Sarma, Jyotirmoyee (1980). Caste Dynamics Among the Bengali Hindus (इंग्रजी भाषेत). Firma KLM. pp. 118–120. ISBN 978-0-8364-0633-7.
  60. ^ MAJUMDAR, R. C. (1971). HISTORY OF ANCIENT BENGAL. G. BHARADWAJ, CALCUTTA. p. 422.
  61. ^ Sur, Atul. Bangalir Nritatwik Porichoy (Bengali भाषेत). Kolkata: Jiggassa Agencies Ltd. pp. 38–39.
  62. ^ a b c d e "In Bengal, the battle for Mahishya vote and the politics of turning OBC". Hindustan Times (इंग्रजी भाषेत). 2021-04-05. 2021-11-13 रोजी पाहिले.
  63. ^ Chandra, Uday; Heierstad, Geir; Nielsen, Kenneth Bo (2015-09-25). The Politics of Caste in West Bengal (इंग्रजी भाषेत). Routledge. p. 35. ISBN 978-1-317-41477-3.
  64. ^ Bhaumik, Sudarshana (2022-08-26). The Changing World of Caste and Hierarchy in Bengal: Depiction from the Mangalkavyas c. 1700–1931 (इंग्रजी भाषेत). Taylor & Francis. p. 253. ISBN 978-1-000-64143-1.
  65. ^ "National Commission for Backward Classes". www.ncbc.nic.in. 2022-10-15 रोजी पाहिले.
  66. ^ "Seventh Report" (PDF). 2023-12-02 रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. 2025-05-29 रोजी पाहिले. Cite journal requires |journal= (सहाय्य)
  67. ^ Chatterjee, Partha (1997). The Present History of West Bengal: Essays in Political Criticism (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. pp. 73, 75. ISBN 978-0-19-563945-2.
  68. ^ Tropical Man (इंग्रजी भाषेत). E.J. Brill. 1972.
  69. ^ Beech, Robert Paul; Beech, Mary Jane (1969). South Asia Series Occasional Paper (इंग्रजी भाषेत). Asian Studies Center, Michigan State University. p. 107.
  70. ^ Chatterjee, Gouripada (1986). Midnapore, the Forerunner of India's Freedom Struggle (इंग्रजी भाषेत). Mittal Publications. p. 158.
  71. ^ Maity, Sachindra (1975). Freedom Movement in Midnapore. Calcutta: Firma, K.L.
  72. ^ Ray, Rajat Kanta (1984). Social Conflict and Political Unrest in Bengal, 1875-1927 (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. pp. 330–331. ISBN 978-0-19-561654-5.
  73. ^ Ray, Rajat Kanta (1984). Social Conflict and Political Unrest in Bengal, 1875-1927 (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. pp. 330–331. ISBN 978-0-19-561654-5.
  74. ^ "Seventh Report" (PDF). 2023-12-02 रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. 2025-05-29 रोजी पाहिले. Cite journal requires |journal= (सहाय्य)
  75. ^ "National Commission for Backward Classes". www.ncbc.nic.in. 2022-10-15 रोजी पाहिले.
  76. ^ "Bengal govt wary of implementing Mandal report, says OBC group". द इंडियन एक्सप्रेस (इंग्रजी भाषेत). 2010-01-10. 2023-05-21 रोजी पाहिले.
  77. ^ Tropical Man (इंग्रजी भाषेत). E.J. Brill. 1972.
  78. ^ Beech, Robert Paul; Beech, Mary Jane (1969). South Asia Series Occasional Paper (इंग्रजी भाषेत). Asian Studies Center, Michigan State University. p. 107.
  79. ^ Chatterjee, Gouripada (1986). Midnapore, the Forerunner of India's Freedom Struggle (इंग्रजी भाषेत). Mittal Publications. p. 158.
  80. ^ Chatterjee, Partha (1997). The Present History of West Bengal: Essays in Political Criticism (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. pp. 73, 75. ISBN 978-0-19-563945-2.
  81. ^ Sarkar, Sumit (1997). Writing Social History (इंग्रजी भाषेत). New York. p. 226. ISBN 978-0-19-564024-3.
  82. ^ Pathak, Dr Indu Prabha; Khurana, Dr Payal. Glass Ceiling: Impact on Women (इंग्रजी भाषेत). Shanlax Publications. p. 38. ISBN 978-93-94899-94-0.
  83. ^ Halder, Narottam (1988). Gangaridi: Alochona o Parjalochona (Bengali भाषेत). Kolkata: Dey book store. pp. 51, 52.
  84. ^ Ray, Rajat Kanta (1984). Social Conflict and Political Unrest in Bengal, 1875-1927 (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. p. 290. ISBN 978-0-19-561654-5.
  85. ^ Hardiman, David (2021-03-01). Noncooperation in India: Nonviolent Strategy and Protest, 1920-22 (इंग्रजी भाषेत). Oxford University Press. p. 165. ISBN 978-0-19-758056-1.
  86. ^ a b Maiti, Sisirkumar (1988). Kichu mat, kichu path (Bengali भाषेत). Asavari Publication. p. 83.
  87. ^ Sengupta, Subodh Chandra (1960). Sansad Bangali Charitabhidhan (Bengali भाषेत). Kolkata: Sahitya Sansad. p. 329.
  88. ^ Sen, Bankim Chandra (1973). Lokmata Rani Rashmoni (Bengali भाषेत). Kolkata: Bhavna prakasana. p. 55.
  89. ^ a b c Ghosh, G. K. (2000). Legends of Origin of the Castes and Tribes of Eastern India (इंग्रजी भाषेत). Firma KLM. p. 49. ISBN 978-81-7102-046-1.
  90. ^ Ghosh, Chitra (1991). Women Movement Politics in Bengal (इंग्रजी भाषेत). Chatterjee Publisher. p. 72. ISBN 978-81-85089-04-1.
  91. ^ a b Basu, Sajal (1990). Factions, Ideology, and Politics: Coalition Politics in Bengal (इंग्रजी भाषेत). Minerva Associates (Publications). p. 20. ISBN 978-81-85195-26-1.
  92. ^ Bhowmik, Arindam. "বসন্তকুমার ও সতীশচন্দ্র: অপূর্ব মেলবন্ধন | Satish Chandra Samanta & Basanta Kumar Das: Tale of two friends". www.midnapore.in (इंग्रजी भाषेत). 2025-03-25 रोजी पाहिले.
  93. ^ "The Bengal contingent at the Constituent Assembly". Get Bengal (इंग्रजी भाषेत). 2025-03-25 रोजी पाहिले.
  94. ^ ".:: Legacy of Midnapore - Freedom Fighter - Anath Bandhu Panja ::". www.midnapore.in. 2024-11-05 रोजी पाहिले.
  95. ^ Bharat, E. T. V. (2020-08-21). "গুলি করে পালিয়ে যাননি, অনাথবন্ধু চড়ে বসেছিলেন ইংরেজ অফিসারের বুকে". ETV Bharat News (Bengali भाषेत). 2024-11-05 रोजी पाहिले.
  96. ^ Senapati and Das, Uma and Dulal Krishna (2018). মাহিষ্য রত্নাবলী জীবনী শতক [Mahishya Ratnavali Biographical Century] (Bengali भाषेत) (2nd ed.). कोलकाता: Tuhina Publications (प्रकाशित 2020). pp. 74 to 75. ISBN 9788194434641.
  97. ^ "Freedom fighter Charuchandra Bhandari : স্বাধীনতা সংগ্রামী চারুচন্দ্র ভান্ডারির প্রয়াণ দিবসে উঠল খadi মন্দির সংস্কারের দাবি". bengali.news18.com (Bengali भाषेत). 2023-06-24. 2025-04-16 रोजी पाहिले.
  98. ^ Bandyopadhyay, Ritajyoti (2022-11-10). Streets in Motion: The Making of Infrastructure, Property, and Political Culture in Twentieth-century Calcutta (इंग्रजी भाषेत). Cambridge University Press. p. 22. ISBN 978-1-009-27674-0.
  99. ^ Mitra, Iman Kumar; Samaddar, Ranabir; Sen, Samita (2016-07-29). Accumulation in Post-Colonial Capitalism (इंग्रजी भाषेत). Springer. p. 193. ISBN 978-981-10-1037-8.
  100. ^ Biswas, Lokesh Chandra. "Forgotten Bengali Scientist". Krishti: 41, 44.
  101. ^ Manna, Professor Samita (2024-02-06). "Legacy Of a Legendary Field Anthropologist". UIAF (इंग्रजी भाषेत). 2025-04-30 रोजी पाहिले.
  102. ^ "Sourindra Mohan Sircar". Dishari: 100, 101. 2001.
  103. ^ Senapati and Das, Uma and Dulal Krishna (2018). মাহিষ্য রত্নাবলী-জীবনী শতক [Mahishya Ratnavali-Biographical Century] (Bengali भाषेत) (2nd ed.). Kolkata: Tuhina Publications (प्रकाशित 2020). pp. 81 to 82. ISBN 9788194434641.
  104. ^ Senapati and Das, Uma and Dulal Krishna (2018). মাহিষ্য রত্নাবলী-জীবনী শতক [Mahishya Ratnavali-Biographical Century] (Bengali भाषेत) (2nd ed.). Kolkata: Tuhina Publications (प्रकाशित 2020). pp. 44 to 46. ISBN 9788194434641.
  105. ^ "Obituary: Kanan Devi - People - News - The Independent". web.archive.org. 2014-05-24. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2014-05-24. 2024-12-24 रोजी पाहिले.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
  106. ^ Das, Pyarimohan (1915). Itibritta-tattwa. pp. 39 to 40.
  107. ^ "নির্মলেন্দু চৌধুরী : লোকগানে বিশ্বলোকে – কালি ও কলম" (इंग्रजी भाषेत). 2025-03-31 रोजी पाहिले.
  108. ^ Bandyopadhyay, Ranjan. Manikanchan (Bengali भाषेत). Kolkata: Ananda Publishers Pvt Ltd. pp. 3, 5.
  109. ^ Guha, Abhijit (2013-04-01). "Vidyasagar viswavidyalayer bismrita prothistata". Vidyasagar Viswavidyalayer Bismrita Prothistata. 4 (12): 13.
  110. ^ Sen, Paromita (17 November 2018). "The Royal Bengal Lion-tamer". telegraphindia.com. January 10, 2024 रोजी पाहिले.
  111. ^ Roy, Nibedita (2022). Kaibarta Jatibarner Itihas (Bengali भाषेत). Rajshahi: Tangan Prakashan. pp. 204 to 208.
  112. ^ Ray, Sudhir (2007). Marxist Parties of West Bengal in Opposition and in Government, 1947-2001 (इंग्रजी भाषेत). Progressive Publishers. p. 255. ISBN 978-81-8064-135-0.
  113. ^ Senapati and Das, Uma and Dulal Krishna (2018). মাহিষ্য রত্নাবলী-জীবনী শতক [Mahishya Ratnavali-Biographical Century] (Bengali भाषेत) (2nd ed.). Kolkata: Tuhina Publications (प्रकाशित 2020). pp. 31 to 32. ISBN 9788194434641.
  114. ^ sray1707 (2014-12-14). "কথা ও কাহিনির মধ্যে ভূমিতেই বিলগ্ন ছিলেন তিনি, আজীবন". Eisamay Online (Bengali भाषेत). 2024-12-30 रोजी पाहिले.
  115. ^ Senapati and Das, Uma and Dulal Krishna (2018). মাহিষ্য রত্নাবলী জীবনী শতক [Mahishya Ratnavali Biographical Century] (Bengali भाषेत) (2nd ed.). कोलकाता: Tuhina Publications (प्रकाशित 2020). pp. 33 to 35. ISBN 9788194434641.
  116. ^ Senapati and Das, Uma and Dulal Krishna (2018). মাহিষ্য রত্নাবলী জীবনী শতক [Mahishya Ratnavali Biographical Century] (Bengali भाषेत) (2nd ed.). Kolkata: Tuhina Publications (प्रकाशित 2020). pp. 36 to 37. ISBN 9788194434641.
  117. ^ Enlite (इंग्रजी भाषेत). Light Publications. 1968. p. 8.
  118. ^ Jana, Madhusudan (2019). "Bharatiya Footballer Samrat Sailen Manna". Tuhina: 215.

साचा:बंगाली हिंदू लोक
चुका उधृत करा: "lower-alpha" नावाच्या गटाकरिता <ref>खूणपताका उपलब्ध आहेत, पण संबंधीत <references group="lower-alpha"/> खूण मिळाली नाही.

"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=माहिष्य&oldid=2592796" पासून हुडकले