महाराष्ट्रातील स्थानिक शासन
स्थानिक सरकार. महाराष्ट्र राज्य भारतातील स्थानिक प्रशासनाच्या सामान्य संरचनेचे अनुसरण करते आणि त्याचे व्यापकपणे दोन श्रेणींमध्ये वर्गीकरण केले जाते: शहरी स्थानिक प्रशासन आणि ग्रामीण स्थानिक प्रशासन.
शहरी स्थानिक प्रशासन[संपादन]
३१.१६% च्या राष्ट्रीय सरासरीच्या तुलनेत महाराष्ट्र हे भारतातील तिसरे सर्वाधिक शहरीकरण झालेले राज्य आहे आणि तिची 42.23% लोकसंख्या शहरी भागात राहते. 2001-2011 या कालावधीत शहरी लोकसंख्या २३.७% ने वाढून ५०.८ दशलक्ष (५०८०००००) झाली आणि आता शहरी भागात राहणाऱ्या लोकांची संख्या सर्वाधिक आहे. [१] महाराष्ट्रात २५५ वैधानिक शहरे आणि २७९ जनगणना शहरे आहेत. [२]
महापालिका कायदे[संपादन]
महाराष्ट्रात तीन नगरपालिका अधिनियम लागू आहेत;
| कायद्याचे नाव | प्रभावाचे क्षेत्र |
| महाराष्ट्र नगरपरिषदा, नगर पंचायती आणि औद्योगिक नगरी अधिनियम, १९६५ [३] | महाराष्ट्रातील सर्व नगरपरिषदा, नगर पंचायती आणि औद्योगिक टाऊनशिप |
| महाराष्ट्र महानगरपालिका अधिनियम [४] | बृहन्मुंबई महानगरपालिका वगळता महाराष्ट्रातील सर्व महानगरपालिका |
| मुंबई महानगरपालिका अधिनियम, १८८८ [५] | बृहन्मुंबई महानगरपालिका |
महाराष्ट्र महानगरपालिका अधिनियमाचे कलम ३, आणि महाराष्ट्र नगरपरिषदा, नगर पंचायती आणि औद्योगिक टाउनशिप अधिनियम, १९६५ चे कलम ३,४, आणि ३४१अ द्वारे त्यांच्या लोकसंख्येच्या आधारावर नागरी भागांच्या खालील श्रेणी तयार केल्या आहेत.
| महाराष्ट्रातील महानगरपालिका कायद्यानुसार नागरी क्षेत्रांचे प्रकार | |||
| प्रकार | लोकसंख्येचे निकष | स्थानिक संस्थेचा प्रकार | |
| मोठे शहरी क्षेत्र | लोकसंख्या ३००,००० पेक्षा जास्त | महानगरपालिका | |
| लहान शहरी क्षेत्र | वर्ग अ | लोकसंख्या १००,००० पेक्षा जास्त | नगरपरिषद |
| वर्ग ब | ४०,००० पेक्षा जास्त लोकसंख्या परंतु १००,००० पेक्षा जास्त नाही | ||
| वर्ग क | ४०,००० किंवा कमी पण २५,००० पेक्षा जास्त लोकसंख्या | ||
| संक्रमणकालीन क्षेत्र | १०,००० ते २५,००० | नगर पंचायत | |
पुढे, लोकसंख्येच्या आकारावर अवलंबून, अधिनियम प्रत्येक प्रकारच्या स्थानिक सरकारमध्ये अनुमत नगरसेवक/वॉर्डांची किमान आणि कमाल संख्या निर्धारित करते.
| महाराष्ट्रातील नगरपालिकांमध्ये अनुमत नगरसेवकांची किमान आणि कमाल संख्या | |||
| लोकसंख्या श्रेणी | किमान | वाढीव संख्या | कमाल |
| महानगरपालिका | |||
| २४ लाख पेक्षा जास्त | १४५ | १००,००० वरील प्रत्येक अतिरिक्त लोकसंख्येसाठी, एक अतिरिक्त नगरसेवक | २२१ |
| १२ लाख - २४ लाख | ११५ | १२ लाखा वरील ४०,००० च्या प्रत्येक अतिरिक्त लोकसंख्येसाठी, एक अतिरिक्त नगरसेवक | १४५ |
| ६००,००० - १२ लाख | ८५ | ६००,००० वरील २०,००० च्या प्रत्येक अतिरिक्त लोकसंख्येसाठी, एक अतिरिक्त नगरसेवक | ११५ |
| ३००,००० - ६००,००० | ६५ | ३००,००० वरील १५,००० च्या प्रत्येक अतिरिक्त लोकसंख्येसाठी, एक अतिरिक्त नगरसेवक | ८५ |
| नगरपरिषद | |||
| वर्ग 'अ' नगर परिषद | ३८ | १००,००० वरील 8,000 च्या प्रत्येक अतिरिक्त लोकसंख्येसाठी एक अतिरिक्त नगरसेवक. | ६५ |
| वर्ग 'ब' नगर परिषद | 23 | ४०,००० वरील ५,००० च्या प्रत्येक अतिरिक्त लोकसंख्येसाठी एक अतिरिक्त नगरसेवक. | ३७ |
| वर्ग 'क' नगर परिषद | १७ | २५,००० वरील ३,००० च्या प्रत्येक अतिरिक्त लोकसंख्येसाठी एक अतिरिक्त नगरसेवक. | 23 |
| नगर पंचायत | |||
| नगर पंचायत | १२६ | - | १२६ [६] |
महानगरपालिका[संपादन]
महाराष्ट्रात 28 महानगरपालिका आहेत.
नगरपरिषद[संपादन]
महाराष्ट्रात 226 नगरपालिका आहेत. काही नगर परिषदा आहेत:
| नाव | शहर | जिल्हा | स्थापना केली | ग्रेड | लोकसंख्या (२०११) | सत्तेत पक्ष |
|---|---|---|---|---|---|---|
| जव्हार नगरपरिषद | जव्हार | पालघर | १९१८ | ब | ५०,००० | |
| सायलू नगरपरिषद | सायलू | परभणी | १९५१ | ब | ४६,९१५ | |
| गोंदिया नगरपरिषद | गोंदिया | गोंदिया जिल्हा | अ | भाजप | ||
| तिरोरा नगरपरिषद | तिरोरा | गोंदिया जिल्हा | १९५७ | क | २७,५१५ | भाजप आणि काँग्रेस |
| काटोल नगरपरिषद | काटोल | नागपूर जिल्हा | अ | राष्ट्रवादी | ||
| कोपरगाव नगरपरिषद | कोपरगाव | अहमदनगर जिल्हा | ब | भाजप | ||
| चिखली नगरपरिषद | चिखली | बुलढाणा जिल्हा | ब | भाजप | ||
| राहाता नगरपरिषद | राहाता | अहमदनगर जिल्हा | १९८७ | ब | भाजप | |
| कर्जत महानगरपालिका | कर्जत | रायगड जिल्हा | १९९२ | क | २९,६६३ | शिवसेना |
प्रभाग समित्या[संपादन]
महाराष्ट्र नगरपरिषदा, नगर पंचायती आणि औद्योगिक नगरी अधिनियम, 1965 चे कलम 66A नुसार ३००,००० पेक्षा जास्त लोकसंख्या असलेल्या नगरपालिका क्षेत्रात प्रभाग समित्यांची स्थापना करणे बंधनकारक आहे. [८] अशाप्रकारे, नगर पंचायती, आणि प्रकार ब आणि क नगरपरिषदांना प्रभाग समित्या स्थापन करण्यापासून, तसेच ३००,००० पेक्षा कमी लोकसंख्या असलेल्या प्रकार अ नगरपरिषदांची आपोआप सुटका होते. एकापेक्षा जास्त प्रभाग एक प्रभाग समिती गठीत करू शकतात आणि अशा वॉर्डांची संख्या ठरवणे हे महानगरपालिकेच्या विवेकबुद्धीवर सोडले जाते.
महाराष्ट्र महानगरपालिका अधिनियमाच्या कलम 29A मध्ये महानगरपालिका असलेल्या भागात प्रभाग समित्यांची स्थापना करणे बंधनकारक आहे. [९] लोकसंख्येच्या आकारानुसार किती प्रभाग समित्या स्थापन करायच्या आहेत याबद्दल अधिक तपशील दिलेला आहे:
| महाराष्ट्र महानगरपालिका अधिनियमानुसार परवानगी असलेल्या प्रभाग समित्यांची संख्या | |||
| लोकसंख्या | प्रभाग समित्यांची किमान संख्या | अतिरिक्त लोकसंख्येसाठी अतिरिक्त प्रभाग समित्या | प्रभाग समित्यांची कमाल संख्या |
| २४ लाखापेक्षा जास्त | १३ | ६००,००० | २५ |
| १२ लाखापेक्षा कमी - २४ लाखापेक्षा जास्त | ९ | ३००,००० | १३ |
| ४५०,०००२४ लाखापेक्षा कमी - १२ लाखापेक्षा जास्त | ४ | १५०,००० | ९ |
| ३००,००० - ४५०,००० | ३ | - | ४ |
मुंबई आणि पुण्यासारख्या मोठ्या शहरांनी प्रभाग समित्या स्थापन केल्या आहेत ज्या सक्रिय आहेत, लहान शहरांमध्ये अद्याप सक्रिय प्रभाग समित्या नाहीत. [१०] [११]
ग्रामीण स्थानिक प्रशासन[संपादन]
भारतातील ग्रामीण शासन पंचायती राज व्यवस्थेवर आधारित आहे. ही त्रिस्तरीय प्रणाली आहे, ज्यामध्ये जिल्हा स्तरावर जिल्हा परिषद, तालुका किंवा उपजिल्हा स्तरावर तालुका पंचायत आणि सर्वात खालच्या स्तरावर ग्रामपंचायत (ग्रामपरिषद) असते. हे महाराष्ट्र राज्याच्या महाराष्ट्र जिल्हा परिषदा आणि पंचायत समित्या अधिनियम १९६१ अंतर्गत शासित आहे. १९९४ मध्ये भारतीय राज्यघटनेच्या 73व्या दुरुस्तीनुसार तो कायदा XXI मध्ये सुधारणा करण्यात आली [१२] [१३]
जिल्हा परिषद[संपादन]
जिल्हा परिषद (सामान्यत: झेड. पी. म्हणून ओळखली जाते) ही भारतातील जिल्हा स्तरावरील स्थानिक सरकारी संस्था आहे. हे जिल्ह्याच्या ग्रामीण भागाचे प्रशासन पाहते आणि त्याचे कार्यालय जिल्हा मुख्यालयात आहे.
महाराष्ट्रात 34 जिल्हा परिषदा आहेत त्या खालील प्रमाणे आहेत.
पंचायत समिती[संपादन]
पंचायत समिती ही तालुका (उप-जिल्हा) (भारतातील स्तरावरील स्थानिक सरकारी संस्था आहे. हे त्या गावांसाठी काम करते ज्यांना एकत्र ब्लॉक म्हणतात. पंचायत समिती ही ग्रामपंचायत आणि जिल्हा परिषद यांच्यातील दुवा आहे.
महाराष्ट्रात ३५१ पंचायत समित्या किंवा ब्लॉक पंचायती आहेत.
ग्रामपंचायत[संपादन]
ग्रामपंचायती या गाव पातळीवरील स्थानिक स्वराज्य संस्था आहेत. ते पंचायती राज व्यवस्थेचा आधारस्तंभ आहेत. पाचशेपेक्षा जास्त लोकसंख्या असलेल्या गावात ग्रामपंचायत स्थापन करता येते. या गावांची लोकसंख्या पाचशेपेक्षा कमी असल्यास दोन किंवा अधिक गावांसाठी एक सामाईक ग्रामपंचायत असते, तेव्हा तिला गट-ग्रामपंचायत म्हणतात. पंचायत सदस्य गावातील मतदारांद्वारे निवडले जातात परंतु जागा वेगवेगळ्या प्रवर्गासाठी राखीव असतात. ३३% जागा महिलांसाठी राखीव आहेत. अनुसूचित जाती (SC), अनुसूचित जमाती (ST), आणि इतर मागासवर्गीय (OBC) यांना गावात त्यांच्या लोकसंख्येच्या प्रमाणात जागा वाटप केल्या जातात. पदाधिकारी पदे (सरपंच आणि उपसरपंच पदे) महिला, SC, ST अशा विविध लोकसंख्येमध्ये फिरवली जातात., सामान्य श्रेणी इ [१४]
महाराष्ट्रात २८,८१३ ग्रामपंचायती आहेत. [१५]
निवडणुका[संपादन]
स्थानिक स्वराज्य संस्थांमधील सर्व निवडून आलेले अधिकारी पाच वर्षांसाठी काम करतात. महाराष्ट्र राज्य निवडणूक आयोगाकडून ज्या पदांसाठी निवडणुका घेतल्या जातात [१६]
- ^ "Census of India 2011 Press Release : Rural - Urban distribution of Population (Provisional)" (PDF). Press Information Burea Government of India. 28 August 2020 रोजी पाहिले.
- ^ "Handbook of Urban Statistics 2019" (PDF). Ministry of Housing and Urban Administration, Government of India. 28 August 2020 रोजी पाहिले.
- ^ "Maharashtra Municipal Councils, Nagar Panchayats and Industrial Townships Act, 1965" (PDF). India Code. 28 August 2020 रोजी पाहिले.
- ^ "Maharashtra Municipal Corporations Act" (PDF). Pune Municipal Corporation. 28 August 2020 रोजी पाहिले.
- ^ "Mumbai Municipal Corporation Act, 1888" (PDF). MySocietyClub. 28 August 2020 रोजी पाहिले.
- ^ Number of Nagar Panchayats in Maharashtra. "Number of Nagar Panchayats in State of Maharashtra". Archived from the original on 2022-06-18. 2023-04-29 रोजी पाहिले.
- ^ https://www.maharashtra.gov.in/Site/upload/WhatsNew/Deputation%20for%20Ichalkaranji.pdf
- ^ "Maharashtra Municipal Councils, Nagar Panchayats and Industrial Townships Act, 1965" (PDF). India Code. 28 August 2020 रोजी पाहिले."Maharashtra Municipal Councils, Nagar Panchayats and Industrial Townships Act, 1965" (PDF). India Code. Retrieved 28 August 2020.
- ^ "Maharashtra Municipal Corporations Act" (PDF). Pune Municipal Corporation. 28 August 2020 रोजी पाहिले."Maharashtra Municipal Corporations Act" (PDF). Pune Municipal Corporation. Retrieved 28 August 2020.
- ^ "Ward Committees". Municipal Corproation of Greater Mumbai. 28 August 2020 रोजी पाहिले.
- ^ "BJP to head 11 of 15 ward committees in PMC". The Indian Express. 13 June 2017. 28 August 2020 रोजी पाहिले.
- ^ "Maharashtra Zilla Paris hads and Panchayat Samitis Act 1961" (PDF). Govt of India, Ministry of Panchayat Raj. 9 December 2015 रोजी पाहिले.
- ^ Patil, R B; Mathew, George (Editor); Baviskar, B S (Editor) (2009). Inclusion and Exclusion in Local Governance: Field Studies from Rural India. New Delhi: sage Publications India. pp. 317–318. ISBN 978-81-7829-860-3.CS1 maint: extra text: authors list (link)
- ^ Patil, R B; Mathew, George (Editor); Baviskar, B S (Editor) (2009). Inclusion and Exclusion in Local Governance: Field Studies from Rural India. New Delhi: sage Publications India. p. 40. ISBN 978-81-7829-860-3.CS1 maint: extra text: authors list (link)
- ^ - Panchayat raj Portal Archived 2007-02-24 at the Wayback Machine.
- ^ "SEC Milestones". Archived from the original on 2 August 2012. 16 March 2013 रोजी पाहिले.