भावना उपनिषद
A goddess-related Hindu text | |||
| माध्यमे अपभारण करा | |||
 विकिपीडिया | |||
| |||
 | |||
| हिंदू धर्मग्रंथावरील लेखमालेचा भाग |
|---|
 |
भावना उपनिषद हे हिंदू धर्माचे मध्ययुगीन काळातील एक लघु उपनिषद आहे.[१] संस्कृतमध्ये रचलेला हा मजकूर शाक्त उपनिषदांपैकी एक म्हणून वर्गीकृत आहे आणि अथर्ववेदाशी संलग्न आहे.[२][३] हे उपनिषद मानवी शरीराची ओळख श्रीचक्र यंत्र आहे असे करते आणि या आशयावर,[४] आणि त्याच्या उपासनेवर विस्तृतपणे वर्णन करते.[५]
इतिहास
[संपादन]भावना उपनिषदाचे लेखक आणि त्याची रचना कधी झाली हे अज्ञात आहे. हा मजकूर कदाचित इतर शाक्त उपनिषदांप्रमाणेच १२ व्या आणि १५ व्या शतकाच्या दरम्यान रचला गेला असावा.[६] उपनिषद संग्रहातील हा मजकूर तुलनेने उशिरा लिहिलेला असला तरी, साहित्यिक पुरावे पुष्टी करतात की शाक्त तंत्रवादाची मुळे प्राचीन काळापासून आहेत आणि वैदिक आणि तांत्रिक परंपरांमधील परस्परसंवाद किमान सहाव्या शतकापासून सुरू आहे.[७] जेफ्री सॅम्युअल म्हणतात की मध्ययुगीन काळात तंत्र परंपरेच्या विकासातील वाढ, आणि १४ व्या शतकात आणि त्यानंतर भारत आणि तिबेटच्या काही भागांमध्ये इस्लामिक आक्रमणे आणि राजकीय अस्थिरतेचा सामना करण्यासाठी हे एक साधन होते.[८]
भावना उपनिषद हे त्रिपुरा उपनिषदाचे एक भगिनी ग्रंथ आहे.[९] या दोन्ही ग्रंथांवर १८ व्या शतकातील तंत्र आणि मातृदेवी विद्वान भास्करराय यांनी भाष्य केले होते.[१०] दक्षिण भारतातील श्रीविद्या परंपरेत हा मजकूर लोकप्रिय आहे.[११][१२]
या मजकुराचे भाषांतर ए.जी. कृष्णा वॉरियर यांनी १९६७ मध्ये केले होते. तथापि, ब्रूक्स सारख्या विद्वत्तापूर्ण पुनरावलोकनांनी भाषांतर आणि त्याच्या रूढीवादी आधुनिक व्याख्यावर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आहे जे भास्करराय सारख्या १५ व्या ते १८ व्या शतकातील भारतीय विद्वानांनी त्यांच्या समीक्षा आणि भाष्यामध्ये मजकुराचा अर्थ कसा लावला याच्याशी विसंगत आहे.[१३]
या मजकुराच्या हस्तलिखितांना भवनोपनिषद असे नाव देखील दिले आहे.[४] रामाने हनुमानाला सांगितलेल्या मुक्तिक धर्मग्रंथातील १०८ उपनिषदांच्या तेलुगू भाषेतील संकलनात, ते ८४ व्या क्रमांकावर आहे.[१४]
मजकुर
[संपादन]हे उपनिषद मानवी शरीराचे वर्णन श्रीयंत्र (श्रीचक्र) आहे असे करते व शरीराच्या प्रत्येक भागाचे चक्रासोबत तुलना करून दाखवते.[४] ते असे प्रतिपादन करते की शक्ती ही शरीराच्या आतला आत्मा आहे. बाह्य विधी आणि अर्पणांपेक्षा अंतर्यगा (अंतर्गत पूजा) वर भर देण्यासाठी हा मजकूर उल्लेखनीय आहे.[१५] १८ व्या शतकातील विद्वान भास्करराय यांनी त्यांच्या भाष्यात, भावना उपनिषदातील २९ व्या श्लोकाचे स्पष्टीकरण "सर्वजण स्वतःवर प्रेम करतात" या तत्त्वावर आधारित आहे असे लिहीले आहे.[१६]
ग्रंथांमध्ये असे म्हटले आहे की आपले शरीर नऊ धातूंनी बनलेले आहे आणि त्यांची तुलना नऊ रत्नांशी केली आहे: मांस (पुष्कराज), केस (नीलमणी), त्वचा (वैदुर्य), रक्त (माणिक्य), वीर्य (मोती), मज्जा (पानदा), हाड (हिरा), चरबी (गोमेद) आणि ओजस (माणिक). त्यात गोड, आंबट, उष्ण, कडू, तिखट आणि खारट या सहा चवींची तुलना सहा वेगवेगळ्या ऋतूंशी केली आहे.[१७][१८]
हा मजकूर अद्वैतवादी कल्पना सादर करतो, ज्यामध्ये देवीला विश्वाचे सर्वोच्च वास्तव म्हणून सादर केले जाते.[११][१९] जून मॅकडॅनियल म्हणतात की, या मजकुरातील तात्विक आधार म्हणजे अनेक शाक्त उपनिषदांमध्ये हिंदू तत्वज्ञानाच्या सांख्य आणि अद्वैत वेदांत संप्रदायांचा समक्रमणवाद आहे, ज्याला शाक्तदवैतवाद म्हणतात.[२०]
संदर्भ
[संपादन]- ^ Mahadevan 1975, पाने. 234-239.
- ^ Tinoco 1996.
- ^ Narayanaswami 1999.
- ^ a b c Vedic Literature, Volume 1, A Descriptive Catalogue of the Sanskrit Manuscripts, Vol 1, Part 3 गूगल_बुक्स वर, Government of Tamil Nadu, Madras, India, pages 488-491
- ^ Mahadevan 2006.
- ^ Cush 2007, पान. 740.
- ^ Brooks 1990, पान. xii.
- ^ Geoffrey Samuel (2010), Tantric Revisionings, Motilal Banarsidass, आयएसबीएन 978-8120827523, pages 60-61, 87-88, 351-356
- ^ Brooks 1990, पाने. 35, 77.
- ^ Brooks 1992, पाने. 54-57, also 42-43.
- ^ a b Brooks 1990, पाने. 35-39.
- ^ Brooks 1992.
- ^ Brooks 1990, पाने. xvi-xvii, 213-214, 248.
- ^ Deussen 1997, पाने. 556-557.
- ^ Brooks 1990, पाने. 37-38, 77.
- ^ Guru 1977.
- ^ "Bhavana Upaniṣad and Prayoga".
- ^ Dravidacharya, Sri Ramakrishnan swamiji. "Bhavanopanishad With commentary" (PDF). Shashtra Nethralaya, Rishikesh.
- ^ Warrier 1967, पाने. v-xiv, 67-73.
- ^ McDaniel 2004, पाने. 89-91.
- संदर्भग्रंथ
- Brooks, Douglas Renfrew (1990). The Secret of the Three Cities. University of Chicago Press. ISBN 978-0226075693.
- Brooks, Douglas Renfrew (1992). Auspicious Wisdom. State University of New York Press. ISBN 978-0791411452.
- Colebrooke, Henry Thomas; Colebrooke, Sir Thomas Edward Colebrooke; Cowel, Edward Byles l (1873). Miscellaneous Essays: Miscellaneous essays, by H. T. Colebrooke. New ed., with notes, by E. B. Cowell. Trübner. p. 101.
- Cush, Denise; et al. (2007). Encyclopedia of Hinduism. Routledge. ISBN 978-0700712670.
- Deussen, Paul (1997). Sixty Upanishads of the Veda. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1467-7.
- Narayanaswami, PP (1999). "भावोपनिषत् (Bhavana Upanishad)" (PDF) (संस्कृत भाषेत). 26 February 2016 रोजी पाहिले.
- Guru, Narayana (1977). Life divine and spiritual values. Swami Sivananda Spiritual Centre : copies can be had from Satsangha Seva Samithi.
- Mahadevan, T. M. P. (2006). Los Upanishad Esenciales. LD Books. ISBN 970-732-184-9.
- Mahadevan, T. M. P. (1975). Upaniṣads: Selections from 108 Upaniṣads. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-1611-4.
- McDaniel, June (2004). Offering Flowers, Feeding Skulls. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-534713-5.
- Tinoco, Carlos Alberto (1996). Upanishads. IBRASA. ISBN 978-85-348-0040-2.
- Warrier, AG Krishna (1967). Śākta Upaniṣads. Adyar Library and Research Center. ISBN 978-0835673181. OCLC 2606086.
