बसंती देवी (पर्यावरणतज्ज्ञ)
Indian environmentalist - trees in Uttarakhand .jpg) | |||
| माध्यमे अपभारण करा | |||
 विकिपीडिया | |||
| नागरिकत्व | |||
|---|---|---|---|
| व्यवसाय |
| ||
| पुरस्कार | |||
| |||
 | |||
बसंती देवी ही एक भारतीय पर्यावरणवादी महिला आहे. तिला उत्तराखंडमधील झाडे जपण्याचे वेड आहे. २०१६ मध्ये तिला भारतातील महिलांसाठीचा सर्वोच्च पुरस्कार, नारी शक्ती पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले.[१]
आयुष्य
[संपादन]१९५८ साली बसंती देवीचा जन्म उत्तराखंड मधील पिथोरागढ येथे झाला.[१] त्यांचे बालपण कौसानी जवळ[२] सरला बहन यांनी स्थापन केलेल्या लक्ष्मी आश्रमात गेले.[३] उत्तराखंडमधील पिथोरागड जिल्ह्यातील रहिवासी बसंती देवी यांचे वयाच्या १२ व्या वर्षी लग्न झाले होते, परंतु त्यांच्या पतीचे २ वर्षातच निधन झाले. यानंतर बसंती देवींनी पुन्हा लग्न केले नाही. लग्नापूर्वी बसंती देवी यांचे चौथी पर्यंतचे शिक्षण झाले होते. ती तिच्या पालकांच्या घरी आली आणि तिने बारावी पूर्ण केली. या काळात, ती गांधीवादी समाजसेविका राधा यांच्या संपर्कात आली आणि नंतर कौसनीच्या लक्ष्मी आश्रमात राहू लागली.[२] बारावीपर्यंतचे पूर्ण झाल्या नंतर त्यांना बालवाडी मध्ये सेविका म्हणून आश्रमातर्फे काम मिळाले.[२]
कोसी नदीचे अस्तित्व वाचवण्यासाठी बसंती देवी यांनी महिला गटाच्या माध्यमातून मोहीम सुरू केली. दुसरीकडे, घरगुती हिंसाचार आणि महिलांवरील अत्याचार थांबवण्यासाठी जागरूकता पसरवण्याचे कामही करण्यात आले आहे.[४]
कोसी नदी ही उत्तराखंडमधील एक महत्त्वाची संसाधन आहे.[२] बिहारमध्ये येणाऱ्या मोठ्या पुरासाठी ही नदी कारणीभूत आहे. या नदीमुळे हजारो हेक्टर जमीन आणि दहा लाख लोक प्रभावित होत असतात.[५] जर झाडांची कत्तल सध्याच्या वेगाने सुरू राहिली तर एका दशकात नदीचे अस्तित्वच संपेल असा अंदाज देवी यांनी एका लेखात वाचला. देवी यांनी २००३ मध्ये यावर मोहीम सुरू केली. त्या काळात त्यांनी जवळच्या गावांना भेटी देण्यास सुरुवात केली आणि त्यांना जाणवले की महिलांची स्थिती खूपच दयनीय आहे कारण त्या जंगलातून लाकूड आणतात आणि शेतातही काम करतात. म्हणूनच, त्यांनी प्रथम या भागातील महिलांशी बोलून त्यांना झाडे न तोडण्यासाठी आणि इंधनासाठी फक्त सुके लाकूड गोळा करण्यासाठी पटवून देण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी स्थानिक महिलांना पटवून दिले की हे जंगल, जमीन आणि नदी त्यांचे आहे. यांच्या संरक्षण आणि संवर्धनाची जबाबदारी देखील त्यांचीच आहे. त्यानंतर त्यांनी हे बदल अंमलात आणण्यासाठी महिला दल (महिला संघटना) स्थापन केली आणि नंतर त्यांनी अनेक गावांमध्ये अशा अनेक संघटना स्थापन केल्या ज्यामुळे लोकांना झाडे तोडण्याविरुद्ध शिक्षित केले. सुमारे २० वर्षांच्या कालावधीत, अनेक गावांमधील शेकडो महिलांनी झाडांचे संरक्षण करण्यासाठी, त्यांची अधिक लागवड करण्यासाठी एकत्र येऊन नदी वाचवली. या महिलांनी केवळ मृत लाकडाचा वापर करून नदी वाचवण्याची प्रतिज्ञा केली नाही तर लाखो रुंद पानांची ओका झाडे लावली आणि जंगलातील आग रोखण्यात आणि विझवण्यात सक्रियपणे सहभागी झाल्या. कोसी नदी वाचवण्यासाठी परिसरातील महिलांना झाडे तोडू नयेत यासाठी शिक्षित करण्यासाठी सुश्री देवी यांनी त्यांच्या महिला मंडळासह कोसी नदीच्या प्रदेशात पदयात्रा (फिरणे) देखील केली. ही चळवळ "कोसी वाचवा चळवळ" म्हणून ओळखली जात होती जी आजही महिला दलांच्या मदतीने सुरू आहे. त्याचे परिणाम हळूहळू दिसून येत आहेत परंतु उन्हाळ्यात सुकणारे झरे आता वर्षभर वाहतात हे लक्षात येते. शिवाय, ओक, रोडोडेंड्रॉन आणि मायरिका एस्क्युलेंटा यांसारख्या रुंद पानांच्या झाडांमुळे जंगलात अधिक विविधता दिसून येते.[१][२][४]
नारी शक्ती पुरस्कार
[संपादन]
मार्च २०१६ मध्ये देवी नवी दिल्लीला गेल्या जिथे त्यांना भारतातील महिलांसाठीचा सर्वोच्च पुरस्कार, नारी शक्ती पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. [६]
पद्मश्री पुरस्कार
[संपादन]बसंती देवी यांनी कौसानी परिसरातील २०० गावातील महिलांचा एक गट तयार केला आहे. २००८ पासून, त्या पंचायतींमध्ये महिलांचे स्थान मजबूत करण्यासाठी काम करत आहेत. पंचायतींमध्ये महिलांसाठी आरक्षणाबरोबरच, ते घरगुती हिंसाचार आणि सामाजिक अत्याचारांना बळी पडलेल्या महिलांसाठी एक आधार बनले आहे. त्यांच्या मदतीने, आतापर्यंत १०० हून अधिक गावांमधील २०० हून अधिक महिलांना स्वावलंबी होण्यास मदत झाली आहे. पर्यावरण संरक्षण आणि समाजसेवेसाठी आपले संपूर्ण आयुष्य समर्पित करणाऱ्या बसंती देवी यांना २०२२ मध्ये पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. त्यांनी महिलांना घरगुती हिंसाचार आणि छळापासून वाचवण्यासाठी जनजागृती मोहीम देखील सुरू केली आहे, आज बसंती देवी महिला सक्षमीकरणासाठी एक उदाहरण बनल्या आहेत. पद्मश्री व्यतिरिक्त, बसंती देवी यांना देशातील सर्वोच्च नारी शक्ती पुरस्कार देखील मिळाला आहे.[७][८]
संदर्भ
[संपादन]- ^ a b c "Basanti Devi: An Environmentalist and a champion of Women Empowerment" (इंग्रजी भाषेत). 2025-03-26 रोजी पाहिले.
- ^ a b c d e "Basanti and the Kosi: How one woman revitalized a watershed in Uttarakhand". www.indiawaterportal.org. 2020-07-07 रोजी पाहिले.
- ^ "About the Ashram – Friends of Lakshmi Ashram" (इंग्रजी भाषेत). 2020-07-07 रोजी पाहिले.
- ^ a b "President Pranab Mukherjee presented 2015 Nari Shakti awards". Jagranjosh.com. 2016-03-09. 2020-07-07 रोजी पाहिले.
- ^ "Flood devastation in Bihar state" (इंग्रजी भाषेत). 2008-08-25. 2020-07-07 रोजी पाहिले.
- ^ Dhawan, Himanshi (March 8, 2016). "Nari Shakti awards for women achievers". The Times of India (इंग्रजी भाषेत). 2020-07-06 रोजी पाहिले.
- ^ "Story Of Padma Awardee : 14 वर्ष की उम्र में विधवा हो गईं थी बसंती देवी, सामाजिक कुरीतियों के प्रति जागरूक कर बचाया महिलाओं का सम्मान". tv9hindi.com (हिंदी भाषेत). २६ मार्च २०२५ रोजी पाहिले.
- ^ "बसंती देवी: उत्तराखंड के जंगलों, नदियों को बचाने के लिए लगा दिया पूरा जीवन, अब मिला पद्म श्री". इंडियाटाईम्स (हिंदी भाषेत). २६ मार्च २०२५ रोजी पाहिले.