पु.श्री. काळे

पुरुषोत्तम श्री. काळे हे एक मराठी चित्रकार आणि नाटकांचे नेपथ्यकार होते. १९२१ साली ते ललितकलादर्श नाटक कंपनी (स्थापना - हुबळी, १ जानेवारी, १९०८) पडदे रंगवायले जे आले ते १९३७ साली ती कंपनी बंद होईपर्यंत तेथेच होते. मराठी लेखक व.पु. काळे यांचे हे वडील होत.

१९२२ सालीच त्यांनी भा.वि. वरेरकर यांच्या ‘सत्तेचे गुलाम’ या नाटकाकाच्या रंगमंंच सजावटीत स्टेजवर आतल्या पडद्यांऐवजी ‘बॉक्स सेट’चा वापर केला हा अशा प्रकारचा वापर मराठी रंगभूमीवर पहिल्यांदाच झाला होता.

रंगमंचावर घोड्याची रेस आणि विहीर

श्री या नाटकामध्ये रंगमंचावर चलत्‌‍चित्रपटाच्या साहाय्याने घोड्यांची रेस दाखवण्याची करामत पु.श्री. काळेंची होती.

वधूपरीक्षा नाटकातील त्रिवेणी ही नायिका विहिरीत उडी घेते आणि पाण्याच्या आवाजाबरोबर पाणी वर उडण्याची योजना केली होती. त्यानंतर नायक धुरंधर विहिरीत उडी मारताना तसाच आवाज होऊन पाणी परत वर उडते. शेवटी ओले चिंब झालेले धुरंधर आणि त्रिवेणी पायऱ्या चढून विहिरीबाहेर येतात. रंगमंचावरील ही सर्व कमाल पु.श्री काळे यांच्या नेपथ्यामुळे शक्य झाली होती. असे नेपथ्य पाहिल्यावर १९२८ सालच्या प्रेक्षकांचे काय झाले असेल याची कल्पनाही करता येत नाही.

दिवाणखाना

१९३३ साली रंगमंचावर आलेल्या ‘आंधळ्यांची शाळा’ या श्री.वि. वर्तकलिखित नाटकात आलेला दिवाणखाना पुढे दशकानुदशके कायम येत राहिला. या अमर दिवाणखान्याचा जन्म पु.श्री. काळे यांनी ’सत्तेचे गुलाम’ या नाटकातून केला. या नाटकाच्या सुरुवातीलाच मृत्युपत्राया वाचनासाठी एक दिवाणखाना उभारला होता.या दिवाणखान्याची लांबी, रुंदी आणि भिंतींची जाडीही दाखवण्यात आली होती. चांगल्या फर्निचरने आणि सुशोभित खिडक्या दरवाज्यांना साजेसे पडदे लावून शृंगारलेला हा दिवाणखाना मराठी रंगभूमीवर अजरामर झाला. याच नाटकातील केरोपंत वकिलांचे ऑफिस आणि देवघर यांनी प्रेक्षकांच्या डोळ्यासमोर सत्यसृष्टी उभी केली.

झोपडी आणि शेती

सत्तेचे गुलाममध्ये चेंबूर गावातील शेतावरील वैकुंठाच्या झोपडीचे पडदा उघडताच होणारे दर्शन प्रेक्षकांना अहाहा करायला लावे. नारळाच्या झावळ्यांची ती झोपडी गर्द झाडीत शोभून दिसत असे. पाठीमागे दूरवर दिसणारी शेती, सायंकाळच्या वेळचे ते रंगीबेरंगी आकाश आणि डोंगरांची रांग दृश्याला खोली (depth) देत असे. शेताच्या रक्षणासाठी बांधलेला धिप्पाड कुत्रा आणि पाटाचे पाणी झाडाला सोडल्याचे पाहताच प्रेक्षक दिङ्‌मूढ होत असत.

नाटकाच्या तिसऱ्या प्रयोगात लोकांच्या परिचयाचा प्रिन्सेस स्ट्रीट, त्यावरील ओळखीच्या इमारती, अशोक स्टोअर्सची डोळे भरणारी पाटी पाहिली की प्रेक्षक टाळ्यांचा कडकडाट करीत असत.

पु.श्री. काळे याचे नेपथ्य असलेली नाटकेे

• आंधळ्यांची शाळा
• जय जय गौरीशंकर
• तुरुंगाच्या दारात (१९२३)
• दुरितांचे तिमिर जावो
• पडछाया
• पंडितराज जगन्‍नाथ
• परि तू जागा चुकलासी
• मदनाची मंजिरी
• राक्षसी महत्त्वाकांक्षा
• वधूपरीक्षा
• शहाशिवाजी
• श्री
• सत्तेचे गुलाम
• संयुक्त मानापमान (१९२१)
• सोन्याचा कळस
• स्वयंसेवक

चित्रपट

• अमर भूपाळी (कलादिग्दर्शक)
• झनक झनक पायल बाजे (सह कलादिग्दर्शक)
• दो ऑंखेे बारा हाथ (कलादिग्दर्शक)

लेखन

• नाटक कंपन्या, त्यांच्यातले ल्कलावंत आणि अनुभवलेले किस्से यांच्या आठवणी अस्लेले ‘ललितकलेच्या सहवासात’ नावाचे पुस्तक पु.श्रीे. काळे यांंनी लिहिले आहे. १९५६ साली जेव्हा हे पुस्तक भालचंद्र व्यंकटेश पेंढारकर यांनी प्रकाशित केले तेव्हा त्याची किंमत ३ रुपये ठेवली होती.
• १९२१ सालचे नाट्यसंमेलन ‘ललितकलादर्श’ने आयोजित केले होते. त्या नाट्यसंमेलनात ‘महाराष्ट्र रंगभूमी आणि चित्रकला‘ या विषयावर पु.श्री. काळे यांनी त्यांचा एक निबंध वाचला होता.

सन्मान आणि पुरस्कार

• पुण्यातील प्रभात रोडच्या पाचव्या गल्लीच्या अर्ध्या तुकड्याला नेपथ्यकार काळे पथ असे नाव दिली आहे.
• विष्णूदास भावे पुरस्कार.
• अखिल भारतीय मराठी नाट्य परिषदेच्या पुणे शाखेतर्फे उत्कृष्ट नेपथ्यकाराला पु.श्री. काळे पुरस्कार दिला जातो. या पुरस्कार मिळाल्यांत प्रदीप गिरी हे एक आहेत. (२६-५-२०१३)